تركیبات تأویل تصویری قرآن و حدیث در شعر فارسی تا پایان قرن هفتم هجری- قمری

پس از گذشت قرون متمادی از عمر زبان فارسی و تلألوی آن در آمیختگی با فرهنگ بارور اسلام، قوم ایرانی با برخورداری از بیانی پویا قدم به وادی اندیشه‌های بشری گذاشت. سابقه درخشان سخن‌پروری، سخن‌سنجی و سخن‌سرائی ایرانیان باعث شد تا در حمله اعراب، قبول كنندگان دست و چشم بسته فرهنگ اعراب نباشند، بلكه فرهنگ آمده از عرب را غربال و انتخاب كنند و آنگه با بقایای فرهنگ اخلاقی خویش در آمیزند و به عنوان اندیشه‌ زنده اسلامی در عمل كردن به آن كمر بندند و در این اخلاقی خویش درآمیزند و به عنوان وسیله‌ای شد برای بیان و تبلیغ آنچه از دلها می‌جوشد.
 بی شك برای بیان این اندیشه‌های بلند، دایره محدود لغات كافی نبود و شعرا و نویسندگان با پیچ و خم دادن و تركیب و تغییر گوناگون از پس تفهیم و تفاهم و تفسیر برمی‌آیند. تركیبات تأویلی تصویری قرآن و حدیث ” فرصت مناسبی است برای نمود جلوه‌ای خاص از قدرت تركیب‌سازی زبان فارسی و تلفیق آن با آیات و روایت كه در ادبیات فارسی كم نیست. منظور از نوشتن این مجموعه نشان دادن تركیبات تأویلی تصویری است. تركیباتی كه با استفاده از آیات و روایت و مقوله‌های بیانی(تشبیه، استعاره، كنایه‌ و مجاز) استفاده از شعر را به عنوان یكی از ابزارهای نشان دادن حالات روحی و معنوی شیرین كرده است. وقتی نویسنده زبان فارسی می‌گوید: ”به منجنیق تَر‎‏ْمِیهِمْ بِحِجارةٍ مِنْ سِجِّیلٍ ایشان را سنگسار قهر ما گرداند.“(1) منظور او تنها تشبیه یك آیه قرآنی به منجنیق نیست. چه كه با صرف تشیبه كنه مراد نویسنده فهمیده نمی‌شود،‌بلكه لازمه درك این عبارت، رجوع به قرآن و فهمیدن تفسیر و تأویل آیه است. یا آنجا كه شاعر می‌سراید: طاووس آفتاب خرامان ز صنع اوست در باغ بـــر چمن تولــج النـهــــــار دیوان قوامی رازی، ص111 ضمن استفاده از یك تشبیه، خوانند را به آیه 27 سوره آل‌عمران ارجاع می‌دهد كه می‌فرماید: تُوِلِجُ فی النهار وَ تُولِجُ فی اللَّیل ... و تزرق من تشاء بغیر حساب‌(می در آری شب و روز و می‌ در آری روز در شب... و روزی دهی او را كه خواهی به فراخ بخشی « بی‌تقصیر»).
 این مجموعه دربرگیرنده این نوع تركیبات در شعر فارسی از آغاز تا قرن هفتم است كه بر اساس مطالعات نگارنده بیش از 170 تركیب است. و در این میان مولانا جلال الدین ، شاعر شهیر قرن 7، بیشترین تركیب را دارد.