توضيح مطلب، اين كه: امتحان و آزمايش، گاه به منظور معلوم شدن چيزى است كه حقيقت آن براى آزمايشگر روشن نيست و گاه براى آشكار ساختن چيزى است كه حقيقتش براى آزمايشگر روشن است .
نوع دوم آزمايش ، از دو راه، امكان پذير است :
راه نخست، اين كه: آزمايش كننده ، پرده از واقعيتى بر مى دارد تا آن واقعيت ، همان گونه كه هست، آشكار شود .
راه دوم، اين كه: آزمايشگر ، زمينه رشد و پرورشِ چيزى را فراهم مى نمايد تا در اثر شكوفايى ، قابليت هاى نهفته آن آشكار گردد ، مانند : فراهم ساختن شرايط رشد و تكامل يك دانه و يا هسته ، كه استعدادها و خصوصيات نهان آن را آشكار مى سازد .
نكته قابل توجّه، اين كه : آزمايش در صورت اخير ، به معناى پرده بردارى از راز پنهان نيست؛ بلكه به معناى پرورش دادن استعدادهاى نهفته است . آزمايش خداوند متعال از بندگان، درست به همين معناست . بر اين اساس ، دليل آزمايش الهى ، دانستنِ راز پنهان و يا نمايان ساختن آن براى ديگران نيست ؛ بلكه حكمت آن ، پرورش استعدادهاى نهفته انسان با اراده و انتخاب اوست .
توضيح، اين كه : تكامل انسان ، اختيارى است . از اين رو ، در آغاز آفرينش ، دو نوع استعداد متضاد در متن وجود او نهفته است كه يكى «خرد» و ديگرى «هوس» ناميده مى شود . اين تركيب شگفت ، هم زمينه رشد انسان را به گونه اى فراهم كرده كه مى تواند برتر از فرشته شود و هم زمينه انحطاط او را به گونه اى مهيّا نموده تا پست تر از حيوانات گردد ^۱ و آزمايش الهى، چيزى جز فراهم كردن ابزار و امكانات