6 . شمار آيات منسوخ
دانشمندان علوم قرآنى در باره تعداد آيات منسوخ ، اختلاف نظر دارند . برخى معتقدند تعداد آياتى كه نسخ شده فراوان است ، برخى بر اين باورند كه تعداد آنها فراوان نيست ، و برخى مىگويند اصولاً نسخ به مفهومى كه در اصطلاح متأخران مطرح است در قرآن وجود ندارد .
بررسى آنچه در اين باره گفته شده نشان مىدهد كه اختلاف نظر در باره تعداد آيات منسوخ يا وجود و عدم آن ، ناشى از اختلاف نظر در تعريف نسخ است ؛ بدين سان كه اگر نسخ را به معناى تنافى و تنافر دو آيه تعريف كنيم - چنان كه در اصطلاح متأخران تعريف شده - بايد گفت اصولاً نسخ در قرآن وجود ندارد.
اما اگر نسخ را تنافى ظاهرى و بدوى دو آيه بدانيم به گونهاى كه شامل تخصيص عام و تقييد مطلق ، و بيان مجمل هم باشد - يعنى همان معناى لغوى نسخ كه در قرآن و حديث هم به همان معنا به كار رفته و در اصطلاح قدما مقصود از نسخ آن بوده است - نسخ در قرآن فراوان است .
بنا بر اين ، هر چه تعريف نسخ محدودتر شود ، تعداد آيات منسوخ ، كاهش مىيابد تا آن جا كه برخى گفتهاند نسخى در قرآن وجود ندارد .
بر اين اساس ، آيات منسوخ در آثار قدما مانند قتادة بن دعامة السدوسى (م 117 ق) ، زهرى (م 124 ق) و ابن جوزى (م 597 ق) پر شمار است .۱
شمار آيات منسوخ به عقيده ابن جوزى 247 ، از منظر ابن حزم 214 ، به باور ابن سلامه 214 ، از نگاه نحاس 134 و به گفته سيوطى 20 آيه است .۲
1.ر . ك : سلسلة كتب الناسخ و المنسوخ، تحقيق حاتم صالح الضامن: ص ۱۰۹. اين مجموعه شامل كتابهاى زير است: ۱ . كتاب الناسخ و المنسوخ للسّدوسى ، ۲ . المصفّى بأكف أهل الرسوخ لابن الجوزى ، ۳ . ناسخ القرآن و منسوخه لابن البازى، ۴ . الناسخ و المنسوخ للزهرى .
2.ر . ك : الناسخ و المنسوخ بين الاثبات و النفى، عبد المتعال محمود الجبرى : ص ۱۰۹ .