پژوهشى در باره حكم برخاستن به هنگام ذكر امام مهدي‏ عليه السّلام با لقب «قائم»

ترديدى نيست كه ابراز ادب و احترام به نام پيامبر خدا صلى اللّه عليه وآله و خاندان ايشان، از جمله ايستادن در هنگام بردن نام و يا لقب امام مهدى عليه السلام، نيكو و مشمول اطلاق تعظيم شعائر الهى[۱]و نشانه تقواى دل است ، چنان كه احاديث فراوانى نيز بر رعايت ادب و احترام نسبت به اهل بيت عليهم السلام تأكيد دارند .[۲]

امّا آيا دليل خاصّى براى استحباب قيام و همچنين نهادن دست بر سر به هنگام نام برده شدن از امام مهدى عليه السلام با لقب «قائم» وجود دارد كه بر اساس آن، برخى شيعيان به هنگام ذكر اين لقب، قيام مى كنند و برخى علاوه بر قيام، دست خود را بر سر مى گذارند؟

به نظر مى رسد كه مبناى اين اقدام ، دو گزارش است. متن گزارش اوّل كه در كتاب تنقيح المقال آمده، اين گونه است :

روى محمّد بن عبد الجبّار[۳]فى مشكاة الأنوار: أنّ دعبلاً لمّا قرأ قصيدته المعروفة على الرضا عليه السلام و ذكر الحجّة عليه السلام بقوله :

خروج الإمام لا محالة خارج               يقوم على اسم اللَّه و البركات

وضع الرضا عليه السلام يده على رأسه و تواضع قائماً و دعا له بالفرج.[۴]

موقعى كه دعبل، قصيده معروفش را براى امام رضا عليه السلام خواند، هنگامى كه به نام امام زمان عليه السلام رسيد، در قول او كه:

ظهور امامى كه به ناچار قيام خواهد كرد، حتمى است                   او به نام خدا و بركات او قيام خواهد كرد .

امام رضا عليه السلام با تواضع ايستاد و دستش را بر سرش نهاد و براى فَرَج امام زمان عليه السلام دعا فرمود.

گزارش دوم ، حديثى است كه كتاب إلزام الناصب[۵]از كتاب تنزيه الخاطر نقل كرده و متن آن، اين است :

سئل الصادق عليه السلام عن سبب القيام عند ذكر لفظ القائم من ألقاب الحجّة .قال: لأنّ له غيبة طولانية و من شدّة الرأفة إلى أحبّته ينظر إلى كلّ من يذكره بهذا اللقب المشعر بدولته و الحسرة بغربته ومن تعظيمه أن يقوم العبد الخاضع لصاحبه عند نظر المولى الجليل إليه بعينه الشريفة فليقم وليطلب من اللَّه جلّ ذكره تعجيل فرجه .[۶]

از امام صادق عليه السلام در باره علّت ايستادن هنگام ياد شدن نام «قائم» - كه از القاب حجّت است - ، سؤال شد. فرمود: «زيرا او غيبتى طولانى دارد و از بسيارى محبّت و رأفت نسبت به دوستان خود، بر هر يك از آنان كه او را با اين لقب بخواند، نظر مى كند؛ چرا كه اين نام، يادآور شُكوه دولت او و افسوسى بر غربتش خواهد بود. و از رسوم ادب، اين است كه غلام به هنگام نظر انداختن مولاى بزرگوار خود به او بايستد و خضوع كند و از خداوند، فَرَج (ظهور) او را تمنّا دارد».

در ارزيابى اين دو گزارش بايد گفت:

اوّلاً : سند ندارند .

ثانياً : در منابع معتبر و كهن يافت نشده اند .

ثالثاً : اصل گزارش شعرخوانى دعبل در محضر امام رضا عليه السلام در منابع معتبر آمده؛ ليكن به لقب «قائم» و نيز آنچه در كتاب تنقيح المقال آمده، اشاره اى نشده است .

بنا بر اين، گزارش هاى ياد شده نمى توانند مبناى حكم شرعى قرار گيرند ، مگر بر اساس برخى از آرا در تفسير اخبار «من بلغ» .

البتّه همان گونه كه قبلاً اشاره شد ، رعايت ادب و احترام در هنگام نوشتن و گفتن اسما و القاب اهل بيت عليهم السلام به طور مطلق، نيكو و قيام به هنگام ذكر نام يا القاب نام امام مهدى عليه السلام به عنوان احترام ويژه به امامان، امرى پسنديده است .