جلال الدين همايى، در سيزدهم دى ۱۲۷۸ ش، مطابق با اوّل رمضان ۱۳۱۷ ق در يكى از محلّات جنوبى اصفهان، ديده به جهان گشود. نخست به مكتب ملّا باجى رفت و در سال ۱۳۲۶ ق، همراه برادر بزرگش به مدرسه حقايق وارد شد و در سال ۱۳۲۸ ق، به مدرسه علميه نيماورد، منتقل شد. وى پس از تكميل تحصيلات علوم دينى و علوم عقلى و طب و علوم رياضى، از سال ۱۳۰۰ ش، به تدريس در مدارس جديد و دانشگاه پرداخت و به سال ۱۳۱۰ ش، به تهران منتقل شد. وى در سال ۱۳۴۵ ش، رسماً از كار دانشگاهى كناره گيرى كرد. از وى آثار بسيارى به جا مانده است، از قبيل: تاريخ ادبيات ايران، غزالى نامه، فنون بلاغت و صناعات ادبى، مولوى نامه، تصوّف در اسلام و ديوان سنا. او چندين كتاب ارزشمند را هم تصحيح كرده كه از آنهاست: مصباح الهداية و مفتاح الكفاية و نصيحة الملوك. وى در ماه رمضان ۱۴۰۰ ق، مطابق با تيرماه ۱۳۵۹ ش در اصفهان درگذشت.
شعر او در باره امام مهدی(ع):
اى حجّت قائم الهى اى بندگىِ تو پادشاهى
اى آيت اِنَّهُ هُوَ اللَّه اى از همه سرّ هستى آگاه
اى بر سر خلق ظلّ ممدود اى هادى دين ، امام موعود
آئينه ذات كبريايى مرآت تجلّى خدايى
روشنگر جلوه مظاهر در وحدت مظهرى و ظاهر
مفتاح خزاين مطبّق مصباح شريعت هو الحق
همنام نبىّ خاتمى تو هم رتبه اسم اعظمى تو
تو شاهد خلوت شهودى پرورده سايه وجودى
تو حجّت دين كردگارى نوباوه باغ هشت و چارى
هر چند ز ديده ها نهانى روشن كنِ بزم اين جهانى
ما تشنه ، تو چشمه حياتى ما غرقه ، تو كشتى نجاتى
بشتاب كه مانده ايم در شست درياب كه رفته ايم از دست
اى وارث تخت شاه لولاك اى صاحب امر ، اَيْنَ مَثواك؟
ديرى است كه در ره تو پوييم اى راحت جان كجات جوييم؟
اندر طلب تو ايم دَرْوا در مكّه و ذى طوا و رَضْوا
عمرى است كه ما در اشتياقت سوزيم در آتش فراقت
ما خشك زبان به ترزبانى در وصف تو آب زندگانى
اندر قدم تو جان فشانيم مپسند كه تشنه لب بمانيم
اى چشمه زندگى ، خدا را مگذار در آب ، تشنه ما را
ما عاشق زار بى قراريم در راه تو چشم انتظاريم
وقت است كه پرده بر گشايى رخسار به عاشقان نمايى
از روى جميل پرده بگشاى بى پرده جمال خويش بنماى
«ماييم و نواى بينوايى»[۱]اى برگ و نواى جان ، كجايى؟
اى پايه دين و ركن ايمان اى راحت روح و رامش جان
ما را به ره تو آه و زارى است بشتاب كنون ، كه وقت يارى است
ما را به در تو استغاثه است الغوث كه موقع اغاثه است
گشته است جهان ز ظلم ، لبريز اى داور دادگر ز جا خيز
در منتظران به عين احسان بنگر كه زحد گذشت هجران
درياب به مكرمت «سنا» را از وى بپذير اين ثنا را
اكنون كه مقام اضطرار است ما را به دعاى ندبه كار است
يا رب به حق رسول بطحا يا رب به حق علىّ و زهرا
يا رب به حق دو سبط اكرم كان پنج تن اند ، اسم اعظم
چشم دل ما به خلوت راز بر روى امام عصر كن باز
اَدعوك بحقّ مَن تَقَرَّب عجِّل فَرَج الإمام يا رب![۲]
[۱]
تضمينى است از مثنوى «ليلى و مجنون» نظامى.
[۲]
خوشههاى طلائى: ص ۴۲۱ .
