پژوهشى در باره زمان و مكان ولادت امام مهدى علیه السّلام

بررسى دقيق اسناد و گزارش هاى مربوط به زمان و مكان ولادت امام مهدى عليه السلام نشان مى دهد كه ايشان در شب يا روز جمعه نيمه شعبان سال ۲۵۵ هجرى قمرى مطابق با ۱۲ مرداد ۲۴۸ هجرى شمسى و ۲۹ جولاى سال ۸۶۹ ميلادى ، در شهر سامرّا تولّد يافته است .

سال ولادت

بيشتر منابع كهن و معتبر، تولّد امام مهدى عليه السلام را در سال ۲۵۵ ذكر كرده اند[۱]و فضل بن شادان با سند صحيح، اين تاريخ را گزارش كرده است .[۲]مصادف بودن نيمه شعبان ۲۵۵ با روز جمعه در تقويم هاى تطبيقى نيز نظر مشهور را تأييد مى كند .

در مقابل رأى مشهور، برخى از عالمان شيعه بر اساس برخى روايت ها نظرى ديگر دارند . شيخ طوسى رحمه اللّه در كتاب الغيبة پس از نقل گزارش هايى كه بر تولّد امام مهدى عليه السلام در سال ۲۵۵ دلالت دارند،[۳]خود بر اين باور است كه روايات صحيح بر تولّد ايشان در سال ۲۵۶ دلالت مى كنند.[۴]

علّامه شوشترى نيز پس از نقل گزارش هاى مختلف، نظر شيخ طوسى را انتخابكرده، مى گويد:

فالأظهر هو القول الثانى (سنة ستّ) لكون رواياته خمسة بخلاف الأوّل (سنة خمس) فليس فيه الّا خبران : خبر حكيمة و خبر محمّد بن على العبّاسى عن الفضل و ترجيح النورى الأوّل بأنّ خبر الفضل صحيح غير صحيح لعدم وصول غيبة الفضل إلينا بإسناد و إنّما نقل عن خطّ مجهول و القدماء لا يجيزون العمل بمثله.[۵]

روشن ترين ديدگاه، نظريّه تولّد در سال ۲۵۶ است؛ زيرا روايت هاى آن پنج تاست و روايات تولّد در سال ۲۵۵، فقط دو خبر است: يكى خبر حكيمه و ديگرى خبر محمّد بن على عبّاسى از فضل. و ترجيح محدّث نورى - كه تولّد در سال ۲۵۵ را از آن رو پذيرفته كه خبر فضل، صحيح است - ، قابل پذيرش نيست؛ زيرا كتاب الغيبة تأليف فضل با سند به ما نرسيده است و تنها از نوشته اى ناشناخته نقل شده است و قدما عمل بر چنين نقلى را روا نمى دارند.

علّامه مجلسى رحمه اللّه پس از نقل تاريخ ۲۵۵ از الكافى و تاريخ ۲۵۶ از كتاب كمال الدين و الغيبةى شيخ طوسى مى نويسد :

و ربّما يجمع بينه و بين ما ورد من خمس و خمسين... [بحمل ] إحداهما على الشمسيّة و الاُخرى على القمريّة .[۶]

شايد بتوان ميان سال ۲۵۵ و ۲۵۶ اين چنين جمع كرد كه يكى بر سال شمسى و ديگرى بر سال قمرى حمل گردد.

علّامه شوشترى در نقد اين نظريّه به حق گفته است:

و هو وهم فإنّه مع عدم تعارف الشمسيّة فى الكتب العربيّة و لاسيّما فى الشرعيّة يكون التفاوت بينهما أكثر من ستّ سنين لا سنة.[۷]

اين جمع، توهّمى بيش نيست؛ زيرا اوّلاً سال شمسى در آثار عربى متداول نيست وثانياً تفاوت سال شمسى و قمرى، حدود شش سال مى شود نه يك سال.

اين نكته را نيز مى توان بدين نقد افزود كه نصوص گزارش كننده سال ۲۵۵، به ماه قمرى تصريح كرده اند و نمى توان گفت كه راوى، سال را شمسى و ماه را قمرى گزارش كرده است . بنا بر اين، امكان جمع بين اين دو گزارش وجود ندارد .

به نظر مى رسد آنچه از ميان اين دو نقل، قابل ترجيح است، رأى مشهور ميان بزرگان شيعه يعنى سال ۲۵۵ قمرى است؛ چرا كه بزرگان شيعه در قرون اوّليه چون: كلينى، صدوق، مفيد و كراجكى نيز همان را پذيرفته اند و چنان كه شيخ مفيد فرموده، اكثر اماميّه به اين رأى عقيده دارند.

فقال الجمهور منهم بإمامة ابنه القائم المنتظر... و اختلفوا فى سنّه عند وفاة أبيه فقال كثير منهم كان سنّه إذ ذاك خمس سنين؛ لأنّ أباه توفّى سنة ستّين و مئتين و كان مولد القائم سنة خمس و خمسين و مئتين.[۸]

جمهور اماميّه به امامت فرزند او يعنى قائم منتظر عقيده دارند... و در سنّ ايشان به هنگام وفات پدرش اختلاف كرده اند. بسيارى از شيعيان بر اين عقيده اند كه سنّ او پنج سال بوده؛ زيرا پدرش در سال ۲۶۰ قمرى وفات كرد و تولّد قائم در سال ۲۵۵ بوده است.

گفتنى است كه گزارش هاى ديگرى نيز در باره تاريخ تولّد امام عصر عليه السلام وجود دارد ، مانند : سال هاى ۲۵۴،[۹]۲۵۷،[۱۰]۲۵۸،[۱۱]و ۲۵۲[۱۲]كه هيچ يك از اين گزارش ها معتبر نيستند .

محلّ ولادت

با توجّه به اقامت اجبارى امام عسكرى عليه السلام در سامرّا[۱۳]طبعاً فرزند ايشان يعنى امام مهدى عليه السلام در آن شهر متولّد شده است و روايات و تواريخ مشهور شيعى نيز همين معنا را تأييد كرده اند .[۱۴]