يكى از آداب دعا ، بلند كردن دست ها به سوى آسمان است . سيره پيامبر خدا چنين بود كه گاه به هنگام دعا ، دست هاى خود را آن قدر بلند مى كرد كه سپيدى زير بغل ايشان ديده مى شد.
يكى از آداب دعا ، بلند كردن دست ها به سوى آسمان است . سيره پيامبر خدا چنين بود كه گاه به هنگام دعا ، دست هاى خود را آن قدر بلند مى كرد كه سپيدى زير بغل ايشان ديده مى شد[۱]و مانند بيچاره اى كه با بلند كردن و حركت دادن دست از كسى چيزى مى خواهد ، درخواست خود را با خداوند متعال در ميان مى گذاشت .
در اين جا ، اين سؤال پيش مى آيد كه با توجه به اين كه خداوند متعالْ همه جا هست ، چرا نيايشگر بايد به هنگام دعا ، دست خود را به سوى آسمان ، بالا ببرد ؟
برخى تصور كرده اند كه بلند كردن دست به سوى آسمان ، نشانه اعتقاد به تجسيم و مكان داشتن حضرت حق است در صورتى كه جسم و مكان ، از اوصاف سلبيه خداوند متعال است . او جسم نيست و در همه جا هست . بنا بر اين ، در دعا ، تفاوتى ميان بلند كردن دست يا بلند نكردن آن ، وجود ندارد . اينان ، بدين سان ، منكر ادب بودنِ اين رفتار شده اند .
احاديث اين باب ، نشان مى دهند كه اين سؤال ، در صدر اسلام ، به طور جدّى مطرح بوده است و امامان به آن ، پاسخ گفته اند . در مجموع ، چهار پاسخ به اين پرسش داده شده است :
۱ . بلند كردن دست به هنگام دعا ، خود ، نوعى عبادت است كه خداوند متعال ، مردم را مكلّف به آن نموده است ، مانند : توجّه كردن در نماز به سوى كعبه ، ركوع و سجود و امثال اينها .[۲]
۲ . بلند كردن دست به هنگام دعا ، سنّت نبوى است و پيامبر خدا از پيروان خود ، خواسته است كه چنين عمل كنند .[۳]
۳ . حكمت بلند كردن دست به سوى آسمان در هنگام دعا ، اين است كه آسمان ، جايگاه انواع روزى هايى است كه مورد نياز و درخواست انسان اند . بدين جهت ، خداوند به اولياى خود دستور داده كه هنگام دعا ، دست هاى خود را به سوى آسمان و عرش الهى دراز كنند .[۴]
۴ . علاّمه سيّد محمّدحسين طباطبايى در پاسخ اين شبهه ، اشاره مى كند كه حقيقت همه عبادات بدنى (از جمله دعا) ، تنزيل و تمثيل معانى و مفاهيم و حقايق متعالى در قالب جسمانى است و بلند كردن دست در دعا از اين باب است . متن سخن ايشان چنين است :
مخالفت برخى با بالا بردن دست به سوى آسمان به هنگام دعا، با استناد به اين كه اين كار، نوعى جسم دانستن خداوند و اشاره به اوست، بيهوده و نادرست است ؛ چرا كه حقيقت همه عبادت هاى بدنى، فرو كاستن معناى قلبى وتوجّه درونى، به صورتْ و شكل ظاهر و نيز اظهار حقايق فراتر از مادّه، در قالب جسم است ، همان گونه كه در نماز و روزه و حج و... و اجزا و شرايطشان هست و اگر چنين نبود، اصلاً عبادت هاى بدنى تحقّق نمى يافتند و از جمله عبادت ها، دعاست كه توجّه قلبى و درخواست درونى موجود در دعا را ـ كه در ميان ما متداول و معهود است ـ مى توان شبيه كرد به درخواست نادار بينواى فرودست، از توانگر عزّتمند والا، آن جا كه دستانش را باز مى كند و نيازش را با شكستگى و زارى طلب مى نمايد .[۵]
نكته قابل توجّه ، اين است كه بلند كردن دست به سوى آسمان ، در صورتى ادب و ارزش شمرده مى شود كه نيايشگر ، با معرفت ، دست خود را بالا ببرد و بداند كه خدا همه جا هست . تنها در اين صورت است كه دست به آسمانْ بلند كردن ، ادب شمرده مى شود ، وگرنه كسى كه مى پندارد خدا در آسمان است و دست به سوى او دراز مى كند ، دست بلند كردن او ارزشى ندارد . همچنين است چشم دوختن به آسمان در هنگام دعا ، و لذا امام صادق عليه السلام از پدران بزرگوار خود ، نقل كرده است :
مَرَّ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله عَلى رَجُلٍ وهُوَ رافِعٌ بَصَرَهُ إلَى السَّماءِ يَدعو ، فَقالَ لَهُ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : غُضَّ بَصَرَكَ ؛ فَإِنَّكَ لَن تَراهُ .
وقالَ : ومَرَّ النَّبِيُّ عَلى رَجُلٍ رافِعٍ يَدَيهِ إلَى السَّماءِ وهُوَ يَدعو ، فَقالَ رَسولُ اللّهِ صلى الله عليه و آله : اُقصُر مِن يَدَيكَ ؛ فَإِنَّكَ لَن تَنالَهُ .[۶]
گذر پيامبر صلى الله عليه و آله بر مردى افتاد كه هنگام دعا چشمش را به سوى آسمانْ دوخته بود. پيامبر خدا به وى فرمود : «چشمت را فرو بند كه تو هرگز او را نمى بينى» .
و فرمود : گذر پيامبر بر مردى افتاد كه در حال دعا ، دستانش را به سوى آسمانْ بلند كرده بود. پيامبر خدا فرمود : «دستانت را پايين بياور كه تو هرگز به او نمى رسى» .
البته ممكن است اين دو حديث ، ناظر به خروج شخص از حال اعتدال در چشم دوختن به آسمان (رفع البصر) يا بلند كردن دست ها (رفع اليدين) باشند .
[۱]از اَنَس نقل شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله تنها در استسقا (باران خواهى) دست خود را در دعا بالا مى برد (صحيح البخارى : ج ۳ ص ۱۳۰۷ ح ۳۳۷۲) و از سليمان بن داوود روايت شده است كه از پيامبر، بالا بردن كامل دست را جز در سه جا به ياد ندارد : هنگام درخواست باران ، درخواست كمك بر ضد كافران و شامگاه عرفه . در غير اينها هم دست را بالا مى برد ؛ امّا پايين تر از اينها (المراسيل : ص ۱۲۴ ح ۱۳) .
با عنايت به احاديثى كه در اين باب گذشت ، بايد گفت پيامبر صلى الله عليه و آله در موارد مهم ، دست ها را خيلى بالا مى برد و در غير اين موارد ، كمتر بالا مى برد و گاه هم بالا نمى برد ؛ اما در مورد روايت انس ، با عنايت به ساير احاديث و روايات ، بايد گفت آنچه وى گفته است ، مشاهدات شخص اوست و منافاتى با روايت ديگران ندارد .
[۵]الميزان فى تفسير القرآن : ج ۲ ص ۳۸ .
[۶]التوحيد : ص ۱۰۷ ح ۱ ، الجعفريّات : ص ۳۸ از امام كاظم از پدرانش از امام على عليهم السلام ، بحار الأنوار : ج ۹۳ ص ۳۰۷ ح ۴ .
