ابو مُستَهل كُمَيت بن زيد بن خنيس اسدى، در سال شصت، متولّد و در سال ۱۲۶ ق،وفات يافت. ابو الفرج اصفهانى مى گويد: وى، شاعرى است پيشتاز و سرآمد و آشنا با ظرايف زبان عربى، جنگ ها و حوادث تاريخى. از شاعران قبيله مُضر است كه به رسايى، شعر مى گفت. وى از هم روزگاران بنى اميّه بود و پيش از حاكم شدن عبّاسيان، در گذشت.
او در تشيّع و مهرورزى به بنى هاشم، شهره بود. برخى گفته اند كه در كُمَيت، ده ويژگى بوده كه در هيچ شاعرى نيست: او سخنور بنى اسد، شيعه اى دين شناس، حافظ قرآن، داراى ايمان راسخ، كاتبى خوش نويس، نسب شناسى توانمند، اوّل كسى كه براى تشيّع به مناظره پرداخت، تيراندازى بى همتا در بنى اسد، سواركارى بى باك و سخاوتمند و ديندار بوده است. او شاعر اهل بيت: بوده است و اهل بيت: نيز در باره او، تعريف هاى گران سنگى دارند.
یک) كفاية الأثر عن الكميت بن أبي المستهل : دَخَلتُ عَلى سَيِّدي أبي جَعفَرٍ مُحَمَّدِ بنِ عَلِيٍّ الباقِرِ(ع) فَقُلتُ : يَابنَ رَسولِ اللّهِ ! إنِّي قَد قُلتُ فيكُم أبياتا ، أفَتَأذَنُ لي في إنشادِها ؟ فَقالَ : إنَّها أيَّامُ البيضِ ! قُلتُ : فَهُوَ فيكُم خاصَّةً . قالَ : هاتِ ، فَأَنشَأتُ أقولُ :
أضحَكَنِي الدَّهرُ وأَبكاني وَالدَّهرُ ذو صَرفٍ وَأَلوانِ
لِتِسعَةٍ بِالطَّفِّ قَد غودِروا صاروا جَميعا رَهنَ أكفانِ
فَبَكى(ع) وبَكى أبو عَبدِ اللّهِ(ع) ، وسَمِعتُ جارِيَةً تَبكي مِن وَراءِ الخِباءِ ، فَلَمّا بَلَغتُ إلى قَولي :
وسِتَّةٍ لا يُتَجارى[۱]بِهِم بَنو عَقيلٍ خَيرُ فِتيانِ
ثُمَّ عَلِيُّ الخَيرِ مَولاكُمُ ذِكرُهُمُ هَيَّجَ أحزاني
فَبَكى ثُمَّ قالَ(ع) : ما مِن رَجُلٍ ذَكَرَنا أو ذُكِرنا عِندَهُ فَخَرَجَ مِن عَينَيهِ ماءٌ ولَو قَدرُ مِثلِ جَناحِ البَعوضَةِ ، إلّا بَنَى اللّهُ لَهُ بَيتا فِي الجَنَّةِ ، وجَعَلَ ذلِكَ حِجابا بَينَهُ وبَينَ النّارِ . فَلَمّا بَلَغتُ إلى قَولي :
مَن كانَ مَسرورا بِما مَسَّكُم أو شامِتا يَوما مِنَ الآنِ
فَقَد ذَلَلتُم بَعدَ عِزٍّ فَما أدفَعُ ضَيما حينَ يَغشاني
أخَذَ بِيَدي وقالَ : اللّهُمَّ اغفِر لِلكُمَيتِ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ وما تَأَخَّرَ .[۲]
كفاية الأثرـ به نقل از كُمَيت بن ابى مُستَهِل ـ: روزى به ديدار مولايم امام باقر(ع) رفتم و گفتم : اى فرزند پيامبر خدا! من در باره شما ، چند بيتى سروده ام . آيا مرا رخصت مى دهى كه بخوانم؟ فرمود: «اين روزها ، ايّام البيض است [و خواندن شعر ، در آن ، مكروه]» . گفتم : ويژه شما [اهل بيت] است .
فرمود: «بخوان» . من ، چنين خواندم :
روزگار ، مرا گريانْد و خندانْد كه روزگار ، هماره ، فراز و نشيب و دگرگونى دارد.
براى نُه نفر كه در سرزمين طَف ، مظلومانه ، رها شدند و همگى ، اكنون در كفن هاى خويش اند.
در اين جا امام(ع) سخت گريست. همچنين وقتى كه به اين دو بيت رسيدم ، شنيدم كه كنيزى از پسِ پرده مى گريست :
و شش تن كه با آنها ، نمى توان هماوردى كرد [يعنى] فرزندان عقيل كه بهترينِ جوانان اند
و سپس علىِ نيكو ، سَرورتان؛ همان ها كه ياد كردن از آنها ، اندوه مرا بر مى انگيزد.
آن گاه امام(ع) گريست و فرمود: «اگر كسى از ما ياد كند، يا در نزدش يادى از ما شود و به اندازه بال پشه اى از چشمش اشك بريزد ، جز اين نيست كه خداوند ، برايش خانه اى در بهشت مى سازد و آن را حائل ميان او و آتش [دوزخ] مى كند».
[سپس به اين ابيات رسيدم كه : ]
هر كه از ديدن گرفتارى هايتان ، شادمان مى شود يا با [شنيدن] اين حوادث ، شما را شماتت مى كند [ ، بايد بداند كه]
شما پس از عزّتى سِتُرگ ، به اين رنج ها گرفتار آمديد چنان كه من نيز نمى توانم ظلم را از خود ، دفع كنم، آن گاه كه بِدان گرفتار شوم.
هنگامى كه به اين سخنان رسيدم ، امام(ع) دستم را گرفت و فرمود: «خداوندا ! گناهان گذشته و آينده كُمَيت را ببخش» .
دو) الروضة المختارة : قالَ الكُمَيتُ رَحِمَهُ اللّهُ تَعالى :
ومِن أكبَرِ الأحداثِ كانَت مُصيبَةً عَلَينا قَتيلُ الأَدعِياءِ المُلَحَّبُ
قَتيلٌ بِجَنبِ الطَّفِّ مِن آلِ هاشِمٍ فَيا لَكَ لَحماً لَيسَ عَنهُ مُذَبَّبُ[۳]
ومُنَعفِرُ الخَدَّينِ مِن آلِ هاشِمٍ ألا حَبَّذا ذاكَ الجَبينُ المُتَرَّبُ[۴]
وَقالَ أيضاً رَضِيَ اللّهُ عَنهُ :
ومِن عَجَبٍ لَم أقضِهِ أنَّ خَيلَهُم لِأَجوافِها تَحتَ العَجاجَةِ أزمُلُ
يُحَلِّئنَ عَن ماءِ الفُراتِ وظِلِّهِ حُسَينا[۵]ولَم يُشهَر عَلَيهِنَّ مُنصَلُ
كَأَنَّ حُسَينا وَالبَهاليلُ حَولَهُ لِأَسيافِهِم ما يَختَلِي المُتَبَقِّلُ
يَخُضنَ بِهِ مِن آلِ أحمَدَ فِي الوَغى دَما ظَلَّ مِنهُم كَالبَهيمِ المُحَجَّلُ
وغابَ نَبِيُّ اللّهِ عَنهُم وفَقدُهُ عَلَى النَّاسِ رُزءٌ ما هُناكَ مُجَلَّلُ
فَلَم أرَ مَخذولاً أجَلَّ مُصيبَةً وأَوجَبَ مِنهُ نُصرَةً حينَ يُخذَلُ
يُصيبُ بِهِ الرّامونَ عَن قَوسِ غَيرِهِم فَيا آخِرا أسدى لَهُ الغَيُّ أوَّلُ
تَهافَتَ ذِبّانُ المَطامِعِ حَولَهُ فَريقانِ شَتّى ذو سِلاحٍ وأَعزَلُ
إذا شَرَعَت فيهِ الأَسِنَّةُ كَبَّرَت غُواتُهُمُ مِن كُلِّ أوبٍ وهَلَّلوا
فَما ظَفِرَ المُجري إلَيهِم بِرَأسِهِ ولا عُذِلَ الباكي عَلَيهِ المُوَلوِلُ
فَلَم أرَ مَوتورينَ أهلَ بَصيرَةٍ وحَقٍّ لَهُم أيدٍ صِحاحٌ وأَرجُلُ
كَشيعَتِهِ وَالحَربُ قَد ثُفِيَت لَهُم أمامَهُمُ قِدرٌ تَجيشُ ومِرجَلُ
فَريقانِ هذا راكِبٌ في عَداوَةٍ وباكٍ عَلى خِذلانِهِ الحَقَّ مُعوِلُ
فَما نَفَعَ المُستَأخِرينَ نَكيصُهُم ولا ضَرَّ أهلَ السّابِقاتِ التَعَجُّلُ[۶]
وقالَ أيضا :
ووَصِيُّ الوَصِيِّ ذِي الخِطَّةِ الفَصلِ ومُردِي الخُصومِ يَومَ الخِصامِ
وقَتيلٌ بِالطَّفِّ غودِرَ مِنهُ بَينَ غَوغاءِ اُمَّةٍ وطَغامِ ...
وتُطيلُ المُرَزَّآتُ المَقاليتُ[۷]عَلَيهِ القُعودَ بَعدَ القِيامِ
يَتَعَرَّفنَ حُرَّ وَجهٍ عَلَيهِ عُقبَةُ السَّروِ ظاهِرا وَالوِسامِ
قُتِلَ الأَدعِياءُ إذ قَتَلوهُ أكرَمُ الشارِبينَ صَوبَ الغَمامِ ...
وأَبُو الفَضلِ إنَّ ذِكرَهُمُ الحُلوَ بِفِيَّ الشِّفاءُ لِلأَسقامِ ...
لا اُبالي ولَن اُبالِيَ فيهِم أبَدا رَغمَ ساخِطينَ رِغامِ
فَهُمُ شيعَتي وقِسمي مِنَ الاُمَّةِ حَسبي مِن سائِرِ الأَقسامِ ...
وَلِهَت نَفسِيَ الطَّروبُ إلَيهِم وَلَها حالَ دونَ طَعمِ الطَّعامِ[۸]
الروضة المختارة : ـ كه رحمت خدا بر او باد ـكُمَيت گفته است:
از بزرگ ترين حوادث ، مصيبتى بود كه در آن ، پاكْ نياترين كس را بدكاران بدْنسل كشتند؛
همان كشته خاندان هاشم، افتاده در كنار طَف ـ و افسوس بر پيكرى كه هيچ ياورى ندارد ـ
و غبارآلوده گونه از خاندان هاشم . خوشا آن پيشانى اى كه خاك آلود است!
نيز از هموست ـ كه خداوند از او خشنود باد ـ :
و شگفتى اى كه نمى توانم آن را درك كنم، اين كه اسبانشان در زير غبارِ هماره خيزان، شيهه مى كشند.
حسين(ع) را از آب گواراى فرات و سايه سارِ آن ، باز مى دارند و در برابرشان ، نيزه دارى ، نيزه نمى كِشد .
گويى دلقكانى كه حسين(ع) را محاصره كرده اند براى شمشيرهايشان، قطع هر سرى را جايز مى شمرند.
نوادگان احمد ، در رزمگاه ، در خون، غوطه ورند و خونِ آنان، به سانِ اسبانِ خلخال به پا، آراسته شان كرده است.
پيامبرِ خدا صلى الله عليه و آله ، از ميان آنان رفته و فقدانِ او براى مردم، بى ترديد ، مصيبتى بزرگ است.
هيچ گاه ، بى يار و تنهايى نديدم كه مصيبت او اين قدر، جانكاه باشد و نيز به گاهِ تنهايى و بى كسى ، مدد رساندنِ به او ، اين اندازه واجب باشد .
تيراندازان ، با كمانِ ديگران ، به او تير مى زدند بسا كسانى كه گم راهى آنها ، ريشه در نياكانشان دارد!
مگسانِ حريص ، گرداگردِ او بودند دو گونه: مسلّح و بى سلاح.
آن گاه كه نيزه ها در او فرو مى رفتند گم راهانشان ، از هر سو تكبير سر مى دادند و «لا إله إلّا اللّه » مى گفتند .
البتّه هر كه دست به كار بود، سرِ خود را به سلامت نبُرد چنان كه هر كه در مصيبت او ، اندوهناك ، گريه سر دهد ، هرگز سرزنش نمى شود.
هرگز خونخواهان بصيرتمندى و حقمدارى را نديده ام كه دست و پاى سالمى برايشان مانده باشد
چونان هواخواهان او كه جنگ ، هماره بر ايشان ، گرو گرفته و ديگِ رزم ، در برابرشان در حال جوشيدن و قُل زدن است.
[مردم هم روزگارِ او] دو گونه اند : يكى ، سوار بر اسبِ دشمنى است و ديگرى ، از اين كه حق را تنها گذاشته ، زار مى زند.
آنها كه وا پس مانده اند ، نشستنِ آنها به كارشان نيامده است و آنها كه اهل پيشتازى اند [و شهيد شده اند] ، ضررى نديده اند.
نيز از هموست:
جانشينِ وصى [ى پيامبر] كه مرد فيصله دادن بود و در روزِ رزم ، دشمنان را نابود مى كرد؛
همان كشته سرزمين طَف ، كه در ميان غوغاگران امّت و گروه اشرار ، رها شد...
زنان داغدارى كه همه كسانشان از دستشان رفته اند از اين پس ، در اندوه او ، هماره ، نشست و برخاست هاى فراوانى خواهند كرد.
در اندوه او [بر چهره زنان و مويه كُنان] با داغىِ چهره ، آشنا مى شوند ؛ همان زيبارويى كه نياكانش سخاوتمند بودند .
كُشته مردمانِ ناپاكْ نسل، كه او را كشتند در حالى كه او برترين نوشنده باران ابرها ...
و پدر فضيلت بود كه بى ترديد ، ياد آنان ، خوش گوار است و مايه درمانِ درد است...
على رغم خواستِ كينه توزانِ بدخواه، بى پروا و صريح ، از آنها ياد مى كنم .
آنها هم گروه من هستند و [از امّت اسلام ،] قسمتِ من و از ديگر مذاهب ، مرا كافى است ...
جانِ من ، شيداى آنهاست چنان شيدايى كه طعمِ خوراك را فراموش كرده است.
سه) إبصار العين : يَقولُ الكُمَيتُ بنُ زَيدٍ الأَسَدِيُّ [في حَبيبِ بنِ مُظاهِرٍ وأَنَسِ بنِ الحَرثِ الكاهِلِيِّ] :
سِوى عُصبَةٍ فيهِم حَبيبٌ مُعَفَّرٌ قَضى نَحبَهُ وَالكاهِلِيُّ مُرَمَّلُ[۹]
إبصار العين: كُمَيت بن زيد اسدى [در باره حبيب بن مُظاهر و اَنَس بن حَرثِ كاهِلى ]چنين سروده است:
گروهى هستند كه در ميانشان حبيب با چهره خاك آلود است. او به عهدش وفا كرد و كاهلى نيز پيكرش خاك آلوده مانْد .
چهار) نسبُ مَعد ـ في ذكرِ أبي الشعثاء ـ: قُتِلَ مَعَ الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ(ع) بِالطَّفِّ ، وذكَرَهُ الكُمَيتُ في قَصيدَتِهِ :
ومالَ أبُو الشَّعثاءِ أشعَثَ دامِيا وإِنَّ أبا حِجرٍ قَتيلٌ مُزَمَّلُ[۱۰]
نَسبُ مَعدـ در يادكرد ابو شَعثا ـ: وى با حسين بن على(ع) ، در سرزمين طَف ، كشته شد و كُمَيت ، از او با سروده اى ياد كرده است :
و ابو شعثا ، كج شد و خون آلود گرديد و قطعا ابو حِجر ، كشته اى است كه [با كفنِ خود] پيچيده شده است.
[۱]كذا في المصدر ، وفي مقتل الحسين(ع) : «يُتَمارى» ولعلّه الصواب.
[۲]كفاية الأثر: ص ۲۴۸، المناقب لابن شهرآشوب: ج ۴ ص ۱۱۶، بحار الأنوار: ج ۴۵ ص ۲۴۲؛ مقتل الحسين(ع) للخوارزمي: ج ۲ ص ۱۵۲ وفيهما الأبيات الأربعة الاُولى فقط .
[۳]الذبَّ : الدَّفعُ والمنع ، وذبذبَ الرجلُ ، إذا منع الجوار والأهل (لسان العرب : ج ۱ ص ۳۸۰ «ذبب») .
[۴]الروضة المختارة شرح القصائد الهاشميات : ص ۴۲، الحدائق الوردية: ج ۱ ص ۱۳۲، أدب الطفّ : ج ۱ ص ۱۸۱.
[۵]في المصدر : «حسنا» ، والصواب ما أثبتناه كما في المصادر الاُخرى .
[۶]الروضة المختارة شرح القصائد الهاشميات : ص ۶۵ ، أدب الطفّ : ج ۱ ص ۱۸۱.
[۷]أقلتت المرأة : إذا لم يبق لها ولدٌ (لسان العرب : ج ۲ ص ۷۲ «قلت») .
[۸]الروضة المختارة شرح القصائد الهاشميات : ص ۲۰ ، مختصر أخبار شعراء الشيعة : ص ۷۶ وراجع: مقاتل الطالبيّين: ص ۹۰ ولسان العرب : ج ۱۲ ص ۶۳۷.
[۱۰]نسب معد : ج ۱ ص ۱۵۹ .
