در جلسه نقد کتاب «از دریا به آسمان، اصول تفسیر قرآن کریم برگرفته از روایات اهل بیت(ع)» تالیف زهره اخوانمقدم مطرح شد: دیدگاه حداکثری مولف نسبت به علم کلی ائمه (ع)
به گزارش خبرگزاری بینالمللی قرآن (ایکنا)، جلسه نقد کتاب «از دریا به آسمان، اصول تفسیر قرآن کریم برگرفته از روایات اهل بیت(ع)» عصر دیروز با حضور زهره اخوانمقدم، استادیار دانشگاه علوم و فنون قرآن تهران و نویسنده کتاب و سیدهدایت جلیلی، استادیار دانشگاه خوارزمی و توسط خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. اخوان در ابتدای این برنامه گفت: این کتاب برگرفته از پایاننامه دکتری من با عنوان اصول و روشهای تفسیر ائمه اطهار(ع) بوده است و عنوان کتاب پیشنهاد دکتر مهدویراد است.
وی ادامه داد: من مخالفم که ما بتوانیم روشی برای تفسیر قرآن داشته باشیم، روش از ابتدا تا انتها کمک میکند تا ما تفسیری نهایی از قرآن داشته باشیم، در حالی که ما چنین امکانی نداریم. من اصل موضوع کتاب را نیز در گفتوگویی با دکتر شاهرودی اخذ کردهام.
ائمه(ع) روش تفسیر را به ما دادهاند
اخوان افزود: ائمه بر اساس مقتضیات از ابزارهای متفاوتی برای تفسیر استفاده کردهاند، ائمه نخواستهاند تا قرآن را برای ما تفسیر کنند. ایشان بر اساس اینکه دوره غیبت را پیشبینی کردهاند و همچنین با توجه به دوری مردم از امامان و ضرورت هدایتگریشان، روش تفسیر را به ما یاد دادهاند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: برخی از اصول تفسیری ائمه ناظر بر چیستی قرآن بوده و برخی دیگر ناظر بر درون قرآن است. بنابراین ما اصولی وضعی یا مبنایی و اصولی روشی یا کاربردی داریم.
اخوان با بیان جملهای از علامه مبنی بر ضرورت شناخت روش تفسیر ائمه، گفت: ایشان تنها روش تفسیر قرآن به قرآن را استخراج کردند در حالی که اصول دیگری نیز وجود دارد.
وی ادامه داد: این کتاب قرار نیست تمام مشکلات تفسیر جهان اسلام را حل کند، بلکه این کتاب قدم اول است و نیازمند پژوهشهای بسیاری است که بعدا در این راستا انجام شود.
این کتاب پرزحمت، پرنکته و پرمنبع است
جلیلی گفت: این کتاب و این پژوهش بسیار پرزحمت بوده و مخاطب میتواند متوجه زحمات نویسنده باشد. همچنین کتاب پر از نکته و مساله است و پاراگراف و صفحهای از کتاب نیست که در آن نکته و مسالهای جدید وجود داشته باشد.
وی ادامه داد: اگر به منابع این متن توجه کنیم، متوجه خواهیم شد که این کتاب پر از منبع است، در کنار اینها کتاب از یک دغدغه مهم برخوردار است که باعث شده است تا نویسنده اینهمه زحمت کشیده و نکات و مسائل را مطرح کنند. به اندازه همه این زحمات و نکتههایی که مطرح شده است، میتواند زمینه بحث و نقد باشد.
چارچوب نظری کتاب تصریح نشده است
جلیلی تصریح کرد: چارچوب نظری کتاب میتواند مباحث زیادی را ایجاد کند، این چارجوب که به صورت تصریح نشدهای در خلال مباحث وجود دارد، این است که دین متولی همه علوم و معیار علوم است و آورندگان دین در زمینه علوم کمال دارند. در چنین بستری انتظار میرود، در زمینه دانشهای مختلف از جمله تفسیر قرآن حق مطلب را عنوان کرده باشند.
جلیلی ادامه داد: خانم دکتر اخوان میتوانستند یک رویکرد حداقلی یا حداکثری در این خصوص انتخاب کنند و ایشان در این زمینه رویکرد حداکثری را انتخاب کردهاند. ایشان معتقد هستند که ائمه مفسیر بوده و کاملترین روش تفسیر را گفتهاند و این مدعا باید با دلایل متناسب با خود را داشته باشند و ایشان باید مدعای خود را اثبات کنند. بهترین کار این است که من ادعا را کم کرده و دلیل کمتری ارائه کنم.
تفکیک میان اهل بیت(ع)، افعال صادره و احادیث ایشان
وی ادامه داد: از سوی دیگر باید میان اهل بیت(ع) میراث ایشان و احادیثی که از ایشان به ما رسیده است، تفکیک کرد و نمیتوان حکم یکی از این دو را به بقیه صادر کرد.
این استاد دانشگاه ادامه داد: آنچه از ائمه(ع) صادر شده است، در یک وضعیت خاص تاریخی و اجتماعی بوده است و ما نمیتوانیم در این زمینه نگاه مطلق داشته باشیم. تعامل معصوم با زمینه خاص حیات معصوم میراث معصوم را ایجاد کرده است. ما در خصوص یک معصوم(ع) باورهای زیادی داریم، ولی نمیتوانیم آن را به آنچه اتفاق افتاده تسری دهیم. امام محدودیتی ندارد، اما فضای و توانایی مردم برای درک ایشان محدود بوده است. امکاناتی که یک امام داشته است بر اساس وضیعتتاریخی، بالفعل شده است.
وی ادامه داد: از سوی دیگر آنچه از معصوم(ع) صادر شده است، با آنچه به ما رسیده است تفاوت دارد و ما نمیتوانیم بگوییم احادیث موجود دقیقا همان میراث تفسیری ایشان بوده است. از این رو ما نمیتوانیم همه اوصاف امام(ع) را به معارفی که از یک امام(ع) به دست ما رسیده است، اطلاق کنیم.
اوصاف معصوم(ع)، اوصاف تفسیر معصوم(ع) نیست
جلیلی گفت: اگر بگوییم معصوم(ع) جامع علوم بوده علمش کامل و لدنی است، این اوصاف میراث تفسیری امام نیست. ما ائمه را باید در زمینه تاریخی خودشان ببینیم. اصول تفسیری به قرن ششم باز میگردد، از این رو آیا میتوانیم اصول تفسیری را به ایشان هم نسبت دهیم؟
دیدگاه من در خصوص ائمه حداکثری است
اخوان در ادامه با بیان اینکه اشاره به ساختار نظری درست است، گفت: هرچند عنوانی ذیل چارچوب نظری نیامده است، اما در فصل اول مبانی تحقیق ذکر شده است.
وی ادامه داد: دیدگاه من در خصوص ائمه حداکثری است و به قرآن باز میگردد، زیرا قرآن تبیان کل شی توصیف شده است. دیدگاه حداکثری من البته مربوط به جزییات نیست و در باب کلیات است. در تعارض علم و دین هم دین در لایههای زیرین علوم وجود دارد و آن را تعیین میکند.
اخوان با تایید اینکه باید میان اوصاف ائمه، افعال صادره از ایشان و گزارشاتی که از ایشان میرسد، جدایی قائل شد، گفت: اما تکلیف ما چیست و ما باید چکار کنیم، به نظر میرسد ما باید جعلیات را از احادیث جدا کینم و به اصول برسیم. امامان معصوم(ع) نمیتوانند در خصوص روش تفسیر در میان مسلمانان نکتهای نیاموخته باشند و ما باید تلاش کنیم تا از میان این احادیث روشصحیح تفسیر قرآن را استخراج کنیم.
اصول تفسیری غیرمذهبی است
در ادامه جلیلی با بیان اینکه اصول تفسیر متعلق به مذهب و دین خاصی نیست، گفت: اصول تفسیر متن تنها متعلق به مسلمانان نیز نیست و باید آن اصول را فرادینی خواند. دانش فهم متن در بر دارنده اصول نیست. دانش فهم متن تنها در بردارنده اصول نیست، اما این کتاب تنها اصول را در بردارد. کسی نمیگوید اصول تفسیر یا فقه از ائمه گرفته شده است و این اصول ماهیتی غیر دینی دارند و این ادعا که اصول تفسیر از ائمه معصوم(ع) اخذ شدهاند، باید اثبات شود.
این استاد دانشگاه ادامه داد: اگر میگوییم اصول همان چیزی است که در فهم ما از قرآن تاثیرگذار است، پس دیگر چرا آن اصول را تقسیم میکنیم، و ضرورتی ندارد تفکیک میان اصول مبنایی و روشی انجام دهیم.
اصول تفسیری اهل بیت(ع) تفاوتی با اصول تفسیری اهل سنت ندارد
جلیلی با بیان اینکه برای این ادعا که تفاسیر اهل بیت(ع) همه دارای یک اصول واحد است، باید دلیل آورده شود، گفت: شما اگر اصول تفاسیر دیگر از جمله تفاسیر شیعه و سنی را کنار این اصول بگذارید، ملاحظه خواهید کرد که اکثر این تفاسیر یکی است.
جلیلی گفت: اصولی که در این کتاب بیان شده است، عبارتند از توجه به عظمت قرآن از حیث ذات، لزوم توجه به عظمت قرآن از حیث صفات، اصل عدم افتراق ثقلین، حجیت قرآن موجود، نیاز قرآن به تفسیر و تبیین، لزوم دردمندانه سراغ قران رفتن، ضرورت استنطاق از قرآن، وحیانبودن الفاظ قرآن، فهمپذیر بودن قرآن برای همگان، حجیت ظواهر قرآن، اعتبار عقل در حوزه فهم قرآن، وجود لایهها و بطون قرآن، انحصار فهم کامل و همه جانبه قرآن توسط اهل بیت(ع)، نزول قرآن بر قرائت واحد و ضرورت مراجعه به آن، توجه به ادبیات عرب، تاریخیگری در فهم قرآن، ارتباط بینامتنی آیات قرآن و معناداری گزارههای مستقل در قرآن.
وی ادامه داد: اکثری اینها همان اصول تفسیری است که شیعه و سنتی به آن معتقد هستند و برخی از آنها مانند عدم افتراق ثقلین مورد مناقشه توسط اهل سنت است.
استخراج روش تفسیری امامان معصوم(ع) منوط به نقد تفسیری روایی است
جلیلی تصریح کرد: شما باید مبانی تفسیر روایی را رد کنید تا بتوانید اصولی استخراج کنید تا امکان تفسیر همگانی را فراهم سازید در حالی که که چنین کاری انجام نشده است.
اصول تفسیر فرادینی نیست
در پایان اخوان به توضیح برخی از نظرات خود در کتاب پرداخته و گفت: من در ابتدای کتاب اثبات کردهام که تفسیر ائمه بهترین تفسیر است و این روش نیز درون دینی بوده است. از سوی دیگر من معتقد که تفسیر قرآن با تفسیر هر متن دیگری فرق میکند و نمیتوان گفت اصول تفسیری فرادینی است.
اخوان ادامه داد: اصول تفسیری ائمه(ع) نیز یکسان بوده است و یکسان بودن تفاسیری شیعه و سنی این مطلب را نشان میدهد که هر دو مکتب شیعه و سنی این تفاسیر را از ائمه گرفتهاند، هرچند به آن اذعان نکنند.
ائمه ما را در تفسیر به خود وانگذاشتهاند
اخوان در پاسخ به پرسش خبرگزاری ایکنا مبنی بر اینکه اگر اصولی که یاد شده است با اصول موجود اشتراک بسیاری دارد، نکات بدیع این کتاب چیست، گفت: در کتاب مطرح نشده است که این اصول جدید است، بلکه معتقدیم اگر قبلا هم این اصول مطرح شده بود، از نظرات ائمه(ع) اخذ شده بود. این کتاب بر آن است بگوید آن است که ائمه در زمینه روش تفسیر نظر داشتهاند و ما را به خود وا نگذاشتهاند.
گفتنی است در پایان این مراسم، کتاب «از دریا به آسمان» با حضور زهره اخوانمقدم، اعظم پویازاده، سیدهدایت جلیلی و مصطفی میراحمدی رونمایی شد.