منزلت و جایگاه عزاداری در سخن و سیره پیشوایان

بر پایه روایات ، برپا داشتنِ عزا برای سالار شهیدان و یارانش ، مرثیه سرایی برای آنان و گریه بر مصائبی که بر ایشان گذشته است ، بویژه در دهه اوّل محرّم و خصوصا در روز عاشورا ، مورد تأکید اهل بیت علیهم السلام بوده است .

عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام ، در حقیقت ، اظهار محبّت به خاندان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است که قرآن ، مودّت آنها را واجب کرده است :

«قُل لَا أَسْألُکمْ عَلَیهِ أَجْرًا إِلَا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَی.[۱]بگو در برابر این [رسالت] ، مزدی از شما نمی خواهم ،جز دوست داشتن خویشاوندان [خود] را» .

عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام ، اظهار همدردی در بزرگ ترینِ مصائبی است که برای اهل بیت علیهم السلام و در واقع برای اسلام ، پیش آمده است .

شیخ صدوق ، از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود :

...رَحِمَ اللّهُ شیعَتَنا ! شیعَتُنا ـ وَاللّهِ ـ هُمُ المُؤمِنونَ ! فَقَد ـ وَاللّهِ ـ شَرِکونا فِی المُصیبَةِ بِطولِ الحُزنِ وَ الحَسرَةِ .[۲]خداوند ، شیعیان ما را رحمت کند! آنان ـ به خدا سوگند ـ ، حقیقتاً مؤمن اند . به خدا سوگند، آنان، در اندوه و حسرتی مدام، در عزای ما سهیم اند .

و در روایت دیگری ، از ایشان نقل شده که فرمود :

وَ ارحَم تِلک الأَعینَ الَّتی جَرَت دُموعُها رَحمَةً لَنا ، وَ ارحَم تِلک القُلوبَ الَّتی جَزِعَت وَ احْتَرَقَت لَنا ، وَ ارْحَمِ الصَّرخَةَ الَّتی کانَت لَنا . [۳]و بر آن چشم هایی که از سرِ دلسوزی بر ما اشک هایشان روان شده ، رحم کن، و بر آن دل هایی که برای ما بی تاب شده و آتش گرفته اند، رحم نما، و بر شیون هایی که برای ما بلند گردیدند، رحم آور .

عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام ، یکی از بزرگ ترین مصادیق بزرگداشت شعائر الهی و نشانه پَروامندی دل هاست .[۴]

یقینا یکی از مهم ترین امتیازات جامعه شیعه ، برخورداری از چشمه پُرفیض نورانیت و معنویت عاشوراست . این چشمه جوشان ، از نخستین روزی که موضوع یادکردِ مصیبت سید الشهدا علیه السلام و یارانش مطرح شد ، جریان یافت و تا امروز ، همچنان جاری است و پس از این هم ادامه خواهد داشت .

امامانِ اهل بیت علیهم السلام ، جز تأکیدهای مستقیم قولی ، به گونه های دیگری نیز بر اهمّیت عزاداری برای امام حسین علیه السلام و زنده نگه داشتن آن ، تأکید داشته اند که به مواردی اشاره می گردد :

۱. مرثیه سرایان سید الشهدا علیه السلام ، پیش از واقعه کربلا

بر پایه روایاتی که در فصل چهارم این بخش می آید ، نخستین کسی که قبل از واقعه کربلا برای سید الشهدا علیه السلام مرثیه سرایی کرده ، خداوند متعال است که آدم ابو البشر علیه السلام ،[۵]ابراهیم خلیل علیه السلام[۶]و خاتم انبیا صلی الله علیه و آله[۷]را از مصائبی که برای حسین علیه السلام پیش خواهد آمد ، آگاه فرموده است ، و آنان ، بر این مصیبت، گریسته اند .

همچنین عیسی علیه السلام ، هنگام عبور از کربلا ، به مصیبت حسین علیه السلام اشاره کرده و همراه با حواریان خود ، بر مصائب او گریسته است .[۸]

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام نیز بارها به حوادث خونبار کربلا ، اشاره کرده و همراه با فاطمه زهرا علیهاالسلام ، برای فرزند عزیز خود ، اشک ریخته اند .[۹]

۲. نخستین مرثیه سرایان سید الشهدا علیه السلام ، پس از واقعه کربلا

پس از واقعه عاشورا ، نخستین مرثیه سرایان سید الشهدا علیه السلام و یارانش ، فرزندش امام زین العابدین علیه السلام ، خواهر بزرگوارش زینب کبرا علیهاالسلام ، دختران امام علیه السلام (اُمّ کلثوم و فاطمه صغرا) ، و همسرش رَباب بوده اند که در کربلا ، کوفه و شام ، با مرثیه سرایی های هدفمند خود ، راه سالار شهیدان را ادامه دادند .[۱۰]

امّا در مدینه ، نخستین مرثیه سرا پس از شهادت امام حسین علیه السلام ، اُمّ سَلَمه ، همسر بزرگوار پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود . یعقوبی ، در این باره می نویسد :

نخستین ضجّه زننده ای که در مدینه، ضجّه اش [بر حسین علیه السلام ] بلند شد، اُمّ سَلَمه ، همسر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود .

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله ، شیشه ای را که در آن ، خاکی قرار داشت، به اُمّ سَلَمه داده و به او فرموده بود که:

إذا صارَت دَما عَبیطا فَاعلَمی أنَّ الحُسَینَ قَد قُتِلَ؛ هر گاه این خاک ، تبدیل به خون تازه شود ، حسین علیه السلام کشته شده است .

روز عاشورای سال ۶۱ هجری ، آن خاک ، تبدیل به خون تازه شد . اُمّ سَلَمه نیز با دیدن آن ، فریاد کشید :

وا حُسَینا! وای از مصیبت پسر پیامبر خدا!

شیون و زاری و مرثیه سرایی اُمّ سَلَمه برای امام حسین علیه السلام به گونه ای بود که به دنبال آن ، مدینه ، یکپارچه عزادار شد :

و زنان ، شیون کردند تا این که در مدینه ، چنان وِلوله ای بر پا شد که تا آن زمان ، شنیده نشده بود .[۱۱]

سال ۶۱ هجری ، سال حُزن نامیده شد[۱۲]و بر پایه گزارشدعائم الإسلام از امام صادق علیه السلام ، پس از واقعه عاشورا ، سه سال تمام بر امام حسین علیه السلام مرثیه سرایی می شد .[۱۳]همچنین طبق گزارشی دیگر از ایشان ، تا به هلاکت رسیدن ابن زیاد ، خانواده امام علیه السلام از عزا بیرون نیامدند :

هیچ یک از زنان ما خضاب نکرد و روغنی استفاده نکرد و سُرمه نکشید و [مویش را ]شانه نزد تا این که سرِ عبید اللّه بن زیاد را برایمان آوردند . ما همواره، پس از آن ماجرا ، گِریان بودیم .[۱۴]

۳. پوشیدن لباس سیاه در عزای امام حسین علیه السلام

نخستین کسانی که در عزای امام حسین علیه السلام لباس سیاه پوشیدند ، اُمّ سَلَمه ، همسر پیامبر صلی الله علیه و آله و زنان بنی هاشم بودند .[۱۵]این اقدام ، ریشه در سنّت نبوی داشت[۱۶]و نشان می دهد که لباس سیاه ، از زمان های گذشته ، علامتِ عزا بوده است . حتّی ابو مسلم هم در آغاز قیام خود ، برای استفاده تبلیغاتی علیه حکومت بنی امیه ، لباس سیاه را انتخاب کرد، به طوری که او و یارانش، در تاریخ به «سیاه جامگان» شهرت یافتند. آنها می گفتند :

این لباس سیاه ، [در] عزای خاندان محمّد صلی الله علیه و آله و شهیدان کربلا و زید و یحیی است .[۱۷]

در زمان معاصر نیز در میان پیروان اهل بیت علیهم السلام ، لباس سیاه ، نشانه عزاداری است .[۱۸]

۴. تأکید بر زنده نگه داشتن یاد امام حسین علیه السلام

روایات فصل دوم از این بخش ، بر تداوم یاد سید الشهدا علیه السلام تأکید دارند . در روایتی از امام صادق علیه السلام ، آمده است :

هنگام یاد کردن از امام حسین علیه السلام ، سه بار بگو :صَلَّی اللّهُ عَلَیک یا أبا عَبدِ اللّهِ؛[۱۹]درود خدا بر تو ، ای اباعبد اللّه ! ، که این سلام ، از نزدیک و دور، به او خواهد رسید .

همچنین، یاد کردن از آن بزرگوار در هنگام نوشیدن آب ، توصیه شده است :

وما مِن عَبدٍ شَرِبَ الماءَ فَذَکرَ الحُسَینَ علیه السلام وَ أهلَ بَیتِهِ وَ لَعَنَ قاتِلَهُ ، إلّا کتَبَ اللّهُ عز و جللَهُ مِئَةَ ألفِ حَسَنَةٍ ، وَ حَطَّ عَنهُ مِئَةَ ألفِ سَیئَةٍ ، وَ رَفَعَ لَهُ مِئَةَ ألفِ دَرَجَةٍ . [۲۰]هیچ کس نیست که آب بنوشد و از حسین علیه السلام و خاندانش یاد کند و بر کشنده اش ، لعنت بفرستد ، مگر این که خداوند، برایش صد هزار حَسَنه می نویسد و صد هزار گناه را از او می زُداید و صد هزار درجه بر او می افزاید.

با عنایت به نیاز مکرّر انسان در شبانه روز به نوشیدن آب ، توصیه به فرستادنِ سلام بر امام حسین علیه السلام و لعن بر قاتلانش هنگام نوشیدن ، بدین معناست که پیروان اهل بیت علیهم السلام ، هیچ گاه نباید ماجرای کربلا را فراموش کنند ، و خاطره مبارزه با ظلم و ظالم و شهادت جان گداز سلاله پاک پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این راه ، برای همیشه ، باید در تاریخ ، زنده بماند .

۵ . تأکید بر تداوم عزاداری

تأمّل در توصیه اهل بیت علیهم السلام بر برپا داشتنِ مجالس عزا برای شهدای کربلا[۲۱]و زنده نگاه داشتن خاطره عاشورا،[۲۲]تشویق آنان به سرودن شعر[۲۳]در باره این فاجعه بزرگِ تاریخ اسلام ، بشارت به پاداش های بزرگ در گریستن بر این مصیبت بزرگ و گریاندن دیگران ،[۲۴]تأکید بر اهمّیت عزاداری در دهه اوّل محرّم ،[۲۵]خصوصا درروز عاشورا[۲۶]ـ که در فصول مختلف این بخش ، به تفصیل آمده ـ ، به روشنی بیانگر این حقیقت است که عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام و یارانش ، هدف بزرگی را دنبال می کند که تا آن هدف ، تحقّق نیافته است ، سنّت عزاداری در میان پیروان اهل بیت علیهم السلام باید تداوم یابد .

بنا بر این ، مسئله مهم ، این است که : هدف و حکمت ضرورت تداوم عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام ، چه بوده است ؟