بررسى ره نمودهاى پيشوايان اسلام درباره حقوق نوزاد ، نشان مى دهد كه كودك ، در آغاز تولّد ، هشت حق بر خانواده خود دارد .اين حقوق ، عبارت اند از :
۱ . بزرگداشت تولّد
روزى كه خداوند متعال ، نعمتى به انسان عنايت كند ، «عيد»[۱]است و فرخنده و مبارك . نوزاد ، نعمت بزرگى براى خانواده است و جشن تولّد ، در حقيقت ، جشن سپاس گزارى از اين نعمت بزرگ الهى است و تهنيتِ گفتن آن و وليمه دادن براى بزرگداشت آن ، مطلوب است .
جشن تولّد ، بزرگداشت روزى است كه نخستين نعمت الهى كه خلعت وجود است ، انسان را فرا مى گيرد و او با كمال عزّت و بزرگوارى ، ديده به جهان مى گشايد .
امام على عليه السلام در پاسخ سؤال پيامبر خدا كه : «نخستين نعمتى كه خداوند به تو عنايت كرد ، چيست ؟» ، فرمود :
أنْ خَلَقَنى ـ جلَّ ثَناؤُه ـ وَلَم أَكُ شَيْئا مَذكورا .[۲]اين است كه مرا آفريد ، در حالى كه چيز در خور ذكرى نبودم .
بنا بر اين ، تكرار همه ساله جشن تولّد ، به منظور سپاس گزارى از نخستين نعمت الهى ، شايسته و نيكوست ، هرچند دليل خاصّى كه استحباب اين جشن را اثبات نمايد ، وجود ندارد ، مانند جشن تكليف .
۲ . غُسل دادن[۳]
درباره غسل نوزاد ، چند نكته قابل توجّه است :
الف ـ مقصود از اين غُسل ، شستشوى نوزاد نيست ؛ بلكه مقصود ، غُسل به مفهوم شرعى آن است . بنا بر اين ، كسى كه نوزاد را غُسل مى دهد ، بايد احكام غسل (مانند: قصد قربت و ترتيب) را رعايت نمايد .
ب ـ استحباب اين غسل ، مشروط است به ضرر نداشتن آن براى كودك .[۴]
ج ـ استحباب غسل نوزاد ، هنگام تولّد است و تأخير در آن ، تا دو سه روز ، مانعى ندارد .[۵]
د ـ برخى از فقهاى گذشته ، غسل نوزاد را واجب دانسته اند .[۶]
۳ . اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد
نكاتى كه در مورد اين كار ، قابل توجّه است ، اينهاست :
الف ـ اذان ، بايد در گوش راست نوزاد گفته شود و اقامه ، در گوش چپ او .[۷]
ب ـ هنگام گفتن اذان و اقامه در گوش نوزاد ، در برخى احاديث ، پس از بلند شدن صداى طفل و در برخى ، قبل از افتادن ناف او ذكر شده است .
ج ـ اين سنّت اسلامى ، حاكى از نقش آفرينى نخستين صداها در طبيعت كودك و تأثير آن در تربيت و سرنوشت اوست .
۴ . برداشتن كام كودك
مقصود از اين عمل ، ماليدن مقدارى تربت سيّد الشهدا عليه السلام و آب فرات به كام نوزاد است .
حكمت اين كار ، آن است كه حق طلبى ، عدالت خواهى و دوستى اهل بيت عليهم السلام در آغاز زندگى ، در جان كودك نفوذ كند ، چنان كه در برخى احاديث به اين معنا اشاره شده است .
در شمارى از احاديث ، برداشتن كام كودك با آب باران ، آب گرم ، خرما و عسل نيز توصيه شده است و از اين رو ، در صورت امكان ، بهتر است قدرى عسل و خرما با كمى آب فرات يا آب باران مخلوط كنند و به كام كودك بمالند .[۸]
اين ره نمود نيز نشان دهنده نقش نخستين خوردنى ها ، مانند نخستين شنيدنى ها ، در سرنوشت كودك است .
۵ . انتخاب نام نيكو
در احاديث اسلامى ، انتخاب نام نيكو براى نوزاد ، نخستين نيكى خانواده به فرزند ، شمرده شده است . شايسته است خانواده هاى مسلمان ، با بهره گيرى از ره نمودهاى پيشوايان خود ، بهترين نام را براى فرزندان خويش انتخاب نمايند . اين ره نمودها عبارت اند از :
الف ـ خانواده ها مى توانند هر نام زيبايى را براى كودك خود ، انتخاب كنند ؛
ب ـ صادق ترين نام ها ، نام هايى اند كه حاكى از عبوديت و پيوند انسان با آفريدگار خود باشند ؛
ج ـ بهترين نام ها ، نام انبياى الهى و پيشوايان دينى و بهتر از همه ، نام «محمّد» است ؛
د ـ كسانى كه خداوند متعال ، چهار فرزند پسر به آنها عنايت كرده ، نكوهيده است كه نام يكى از آنها را «محمّد» نگذارند ؛
ه ـ نام گذارى فرزند قبل از تولّد ، انجام شود و اگر معلوم نيست كه جنين ، دختر است يا پسر ، نامى كه با هر دو تناسب دارد ، انتخاب گردد . البتّه تغيير نام پس از تولّد مانعى ندارد ؛
و ـ نام گذارى پسر به «محمّد» تا هفت روز پس از تولّد ، و تغيير آن پس از گذشتن اين مدّت ، در صورت تمايل ؛
ز ـ برخى نام ها مانند : محمّد و فاطمه ، به دليل ارتباط آنها با شخصيت هاى بزرگ اسلامى ، احترام ويژه اى دارند كه بايد رعايت گردد ؛
ح ـ نام گذارى به نام هايى مانند : شهاب ، حريق ، حباب ، كلب ، فرار ، حرب و ظالم ، كه حاكى از شر و يا اشرارند ، مكروه است ؛
ط ـ نام هايى كه حاكى از خودستايى اند يا هنگام نفى آنها در گفتگو ، فال بد زده مى شود (مانند : مبارك) ، نكوهيده شمرده شده اند .
ى ـ نام هايى كه شايسته خداوند متعال اند (مانند : قُدّوس ، حَكَم ، و خالق) ، نبايد در نام گذارى مورد استفاده قرار گيرند و برخى ، اين گونه نام گذارى را تحريم كرده اند .[۹]
۶ . تراشيدن سرِ نوزاد
مستحب است كه روز هفتم ولادت ، موهاى سر نوزاد ، تراشيده شود و هم وزن آن ، طلا يا نقره ، صدقه داده شود . در استحباب اين عمل ، تفاوتى ميان نوزاد دختر و پسر نيست .
۷ . عقيقه كردن براى نوزاد
عقيقه كردن ، عبارت است از ذبح گوسفند[۱۰]هنگام ولادت براى اطعام .[۱۱]
نكاتى كه در اين باره بايد مورد توجّه قرار گيرد ، عبارت است از :
الف ـ عقيقه كردن براى فرزند ، مستحبّ مؤكّد است ؛ بلكه برخى از فقها[۱۲]آن را واجب دانسته اند .
ب ـ مستحب است براى پسر ، گوسفند نر عقيقه شود و براى دختر ، گوسفند ماده .
ج ـ زمان عقيقه كردن ، روز هفتم ولادت است و اگر در آن تأخير بيفتد ، استحباب آن ساقط نمى شود ؛ بلكه اگر پدر و مادر براى فرزند عقيقه نكردند ، مستحب است شخص پس از بلوغ ، براى خود ، عقيقه كند .
د ـ مستحب است كه گوشت عقيقه را ميان مؤمنان تقسيم كنند و از آنان بخواهند براى نوزاد ، دعا كنند ؛ ولى بهتر است عقيقه را بپزند و حد اقل ، ده نفر از اهل ايمان را براى خوردن آن ، دعوت كنند تا از آن بخورند و براى نوزاد ، دعا نمايند .
ه ـ مستحب است در تقسيم كردن گوشت عقيقه ، استخوان هاى آن را نشكنند و پا و ران ، بلكه يك چهارم آن را براى ماما بفرستند .
و ـ براى پدر و مادر نوزاد و عائله پدر ، مكروه است از عقيقه نوزادشان بخورند و اين كراهت ، براى مادر نوزاد ، بيشتر است .[۱۳]
ز ـ دعا كردن هنگام ذبح عقيقه ، مستحب است . دعاهايى كه در اين باره از اهل بيت عليهم السلام وارد شده ، بسيارند .[۱۴]
۸ . ختنه كردن نوزاد
ختنه كردن پسر در روز هفتم ولادت ، مستحب است و تأخير آن تا هنگام بلوغ ، جايز است . احتياط ، آن است كه اولياى كودك ، او را قبل از بلوغ ، ختنه كنند ؛ امّا پس از بلوغ ، ختنه ، واجبِ فورى است و تأخير آن جايز نيست .
همچنين ، مستحب است كه هنگام ختنه كردن كودك ، دعاى مأثور (رسيده از پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام ) خوانده شود .
[۱]. عيد ، در لغت ، از ريشه «عَوْد» به معناى بازگشت است . بنا بر اين ، روزهايى كه نعمت هاى از دست رفته به فرد يا جامعه باز مى گردند ، عيد ناميده مى شود ؛ ولى به تدريج اين كلمه در مطلقِ روزهاى فرخنده و مبارك به كار رفته است . هر چه نعمت الهى بزرگ تر باشد ، عيد از فرخندگى و شكوه بيشترى برخوردار بوده ، مايه مسرّت و شادمانى بيشترى است .
بر اساس اين تعريف ، هر روزى كه انسان ، كارِ ناشايستى انجام ندهد ، براى او روز عيد محسوب مى شود . امام على عليه السلام در اين باره فرمود : «هر روزى كه در آن ، خداوندْ نافرمانى نشود ، روز عيد است» .
[۲]الأمالى ، طوسى : ص ۴۹۲ ح ۱۰۷۷ .
[۳]. البتّه برخى از فقها احتمال داده اند كه مقصود از آن ، هر گونه شستشو و نظافت نوزاد باشد (ر.ك : جواهر الكلام : ج ۵ ص ۷۱) .
[۴]ر.ك : تحرير الوسيلة : ج ۲ ص ۳۱۰ ، ش ۲ .
[۵]. ر. ك: العروة الوثقى : ج ۱ ص ۳۴۴ .
[۶]. ر.ك : جواهر الكلام : ج ۵ ص ۷۱ .
[۷]ر . ك : حكمت نامه كودك : ص ۹۱ (اذان و اقامه گفتن در گوش نوزاد) .
[۸]. ر.ك: جواهر الكلام : ج ۳۱ ص ۲۵۲ و ۲۵۳ .
[۹]ر . ك : حكمت نامه كودك : ص ۱۰۷ (نام گذارى / نام هاى نكوهيده) .
[۱۰]. بز ، گاو و شتر را نيز مى توان عقيقه كرد و بهتر است شرايط قربانى در آنها رعايت شود .
[۱۱]. ر.ك : تحرير الوسيلة : ج ۲ ص ۳۱۱ .
[۱۲]. كسانى مانند : اِسكافى ، سيّدِ مرتضى و فيض كاشانى (ر.ك : احكام كودكان : ص ۱۹۶) .
[۱۳]. ر.ك : وسائل الشيعة : ج ۱۵ ص ۱۵۶ .
[۱۴]. ر.ك : وسائل الشيعة : ج ۱۵ ص ۱۵۴ ـ ۱۵۶ .