آداب خوردن

يك . حلال بودن غذا

نخستين و مهم ترين ره نمود اسلام درباره موادّ غذايى مورد مصرف ، اين است كه بايد «حلال» باشد ، بدين معنا كه :

اوّلاً آنچه انسان مصرف مى كند ، بايد از راه مشروع تهيّه شده باشد . غذايى كه از راه نامشروع و تجاوز به حقوق ديگران تهيّه گردد ، اگرچه ممكن است براى سلامت جسم ضرر نداشته باشد ، امّا بى ترديد براى سلامت روان ، زيانبار است .

ثانياً غذاى انسان بايد از «طيّبات» تهيّه شده باشد . بر اين اساس ، انسان نبايد غذاهايى را كه طبع توده مردم از آنها نفرت دارد و يا اسلام ، خوردنِ آنها را ممنوع مى داند (مانند : گوشت مردار يا حيوانات حرام گوشت) ، مصرف كند ، هر چند تجاوز به حقوق ديگران نباشد .

ثالثاً براى شخص مصرف كننده زيانبار نباشد ، بدين معنا كه ممكن است غذاى خاصّى براى يك نفر حلال باشد ، امّا براى ديگرى به دليل آن كه بيمار است ، زيانبار و حرام باشد .

رابعاً چگونگى مصرف آن براى جان يا جامعه مفسده نداشته باشد ، هرچند كه غذايى حلال باشد و براى جسم هم زيانبار نباشد . براى نمونه ، غذا خوردن در ظروف طلا و نقره يا غذا خوردن بر سر سفره اى كه مشروبات الكلى در آن قرار دارد ، در اسلام ، ممنوع شده است .

دو . دو وعده غذا در شبانه روز

در احاديث اسلامى براى تداوم سلامت و شادابى ، خوردن دو وعده غذا در صبح و شام توصيه شده است . اهل بهشت نيز كه در «دار السلام» جاويد هستند ، در همين دو وعده غذا ميل مى كنند :  «وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهَا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا ؛[۱]و روزى شان ، صبح و شام ، در آن جا [آماده] است»  .

سه . توصيه به كم خورى

پيشوايان دين ، ضمن تأكيد بر كم خورى ، منافع فراوانى را براى آن ذكر كرده اند ؛ مانند : تداوم سلامت بدن ، صفاى انديشه ، نورانيت دل ، رهايى از دام شيطان ، بهره گيرى از ملكوت هستى ، نزديكى به خداوند متعال و استفاده بهتر از عبادت او .

چهار . خطر پرخورى

پرخورى در احاديث ، به شدّت نكوهيده است ؛ چرا كه از سلامت مى كاهد و شهوت را مى افزايد ، بدن را بدبو مى كند و زمينه را براى انواع بيمارى هاى جسمى و روحى فراهم مى سازد . پُرخورى ، جوهر نفس را تباه مى كند ، به نيروى تقوا و وَرَع ضربه مى زند ، بر تيزهوشى ، حجاب مى افكند و دل را سخت و تاريك مى سازد . شخص پُرخور ، خواب هاى آشفته مى بيند ، هنگام عبادت ، احساس كسالت مى نمايد و از اين رو ، عبادتش اندك است و از بساط قرب حضرت حق ، دور . و نهايت اين كه سيرى در دنيا ، موجب گرسنگى در آخرت خواهد شد .

پنج . ميزان مفيد خوراك

براى پيشگيرى از زيان هاى پُرخورى و بهره گيرى از منافع كم خورى ، پيشوايان اسلام توصيه كرده اند كه انسان پيش از آن كه اشتها داشته باشد ، چيزى ميل نكند و قبل از آن كه اشتهايش كاملاً از بين برود ، از خوردن دست بكشد :

كُل وأنتَ تَشتَهى وأمسِك وأنتَ تَشتَهى .[۲]

زمانى كه اشتها دارى ، غذا بخور و تا هنوز اشتها دارى ، دست از غذا بكش .

شش . برترين خوراكى و بهترين سفره

از نظر احاديث اسلامى ، برترين غذاها ، غذايى است كه داراى چند ويژگى باشد :

اوّل ، آن كه از دست رنج كسى كه از غذايش ميل مى كنند ، تهيّه شده باشد .

دوم ، آن كه خانواده او آن را دوست داشته باشند .

و سوم ، آن كه تهيّه و خوردن آن ، موجب آزار ديگران نباشد .

بهترينِ سفره ها نيز پاكيزه ترين ، حلال ترين و ساده ترينِ آنهاست ؛ سفره اى كه انواع غذاهاى رنگارنگ و گران قيمت ـ كه پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام از مصرف آنها به خدا پناه مى بردند ـ بر آن ، چيده نشده باشد .

هفت . آداب غذا خوردن

آداب غذا خوردن ، به چند بخش تقسيم مى شود :

بخش يكم . نكاتى كه سزاوار است قبل از خوردن غذا رعايت شوند

نكاتى كه پيشوايان اسلام براى حضور بر سر سفره غذا توصيه كرده اند ، عبارت اند از : گذاشتن سبزيجات در سفره ، شستن دست ها و خشك نكردن آنها با هوله ، در آوردن كفش ها ، نشستن بر سر سفره با فروتنى ، سهيم كردنِ بيننده (اعم از انسان يا حيوان) در غذا ، و در آخر ، صدقه دادن از آن غذا و يا همانند آن .

بخش دوم . نكاتى كه بايد هنگام خوردن غذا رعايت شوند

اين نكات ، عبارت اند از :

الف ـ تدبّر در اين كه آنچه از انواع خوراكى ها مورد نياز بدن انسان است ، چگونه در نظام آفرينش پديد آمده است و چه عواملى دست به دست هم داده اند تا آنچه در سفره نهاده شده ، آماده گرديده و اكنون خورنده غذا مى تواند با ميل و اشتها از آن استفاده نمايد ؛

ب ـ آغاز كردن خوردن با نام و ياد آفريدگار مهربانى كه انواع غذاهاى مفيد را براى تأمين نيازهاى انسان ، در نظام آفرينش قرار داده است . نيز تكرار نام خدا به هنگام خوردن هر نوع غذا ، و تكرار آن ، هر گاه كه در ميان غذا خوردن ، سخن گفته شود ، و نيز سپاس گفتن فراوان در هنگام خوردن ؛

ج ـ آغاز كردن غذا با نمك (در صورتى كه خوردن نمك براى فرد ، ضرر نداشته باشد) ؛[۳]

د ـ آغاز كردن از سبُك ترين غذاها ؛

ه ـ نخوردن غذاى داغ و خوردن غذاى نيم گرم ، پيش از آن كه سرد شود ؛

و ـ استفاده كردن از دست راست ؛

ز ـ كوچك گرفتن لقمه ؛

ح ـ خوب جويدن غذا ؛

ط ـ طولانى كردن نشستن سرِ سفره ؛

ى ـ گرامى داشتن نان و نگذاشتن آن زير ظرف غذا ؛

ك ـ استفاده كردن از آنچه از سفره مى ريزد (البتّه در منزل و در صورتى كه آلوده نشده باشد ؛ وگرنه كسى كه در صحرا غذا ميل مى كند ، بهتر است آنچه را كه از سفره مى ريزد ، براى حيوانات بگذارد) ؛

ل ـ امساك از خوردن غذا پيش از سير شدن كامل و در حالى كه قدرى از اشتها باقى است .

بخش سوم. كارهايى كه هنگام غذا خوردن، شايسته نيستند

اين موارد ، عبارت اند از :

الف ـ اسراف (زياده روى) در كيفيت و كمّيت خوراك ؛

ب ـ خوردن غذايى كه نسبت به آن بى ميل است ؛

ج ـ دميدن در غذا ؛

د ـ خوردن با دست چپ ؛

ه ـ خوردن با يك انگشت و دو انگشت ؛

و ـ بلند آروغ زدن ؛

ز ـ پاك كردن زياد استخوان ها ؛

ح ـ آب خوردن ميان غذا ؛

ط ـ آب خوردن پس از خوردن گوشت ؛

ى ـ خوردن در حال سيرى .

بخش چهارم . حالاتى كه غذا خوردن در آنها نكوهيده است

به طور كلّى ، ميل كردن غذا در حالاتى كه از نظر بهداشتى زيانبارند و نيز ميل كردن غذا به شيوه ضدّ اخلاقى (مانند غذا خوردن به شيوه متكبّران) و يا به گونه اى كه عرف جامعه بر نمى تابد ، در اسلام ، نكوهيده شناخته مى شود ، و آنچه در احاديث مربوط به اين بخش آمده (مانند نهى از غذا خوردن در حال «تكيه دادن» يا «درازكش» يا «ايستادن» و يا «در حال جنابت») در صورتى است كه منطبق با يكى از عناوين مذكور گردد .

بخش پنجم . توصيه به هم غذا شدن با ديگران

در احاديث اسلامى ، غذا خوردن به تنهايى ، مذموم شناخته شده و توصيه گرديده كه انسان هر قدر مى تواند ، ديگران را در غذاى خود سهيم نمايد . نيز غذا خوردن با خانواده ، خدمت گزاران و يتيمان ، مورد تأكيد قرار گرفته است .

بخش ششم . آداب غذا خوردن با ديگران

اين آداب ، عبارت اند از :

الف ـ خوردن از جلوى خود ؛

ب ـ خوردن از اطراف غذايى كه براى همه آماده شده و بر نداشتن از وسط آن ؛

ج ـ نگاه نكردن به لقمه ديگران ؛

د ـ رعايت حقوق ديگران در آنچه بر سفره است ؛

ه ـ شروع توسّط صاحب غذا يا بهترين شخص حاضر بر سر سفره ؛

و ـ ادامه دادن به خوردن ، تا سير شدن همه كسانى كه بر سرِ سفره نشسته اند ؛

ز ـ بلند شدن از سر سفره ، قبل از برچيدن آن .

هشت . آداب پايان دادن غذا و برچيدن سفره

پايان غذا خوردن ، مانند آغاز آن ، آدابى دارد كه رعايت آنها براى سلامت جسم و جان ، سودمند است . اين آداب را مى توان به آدابِ : عرفانى ، اجتماعى و بهداشتى تقسيم كرد :

الف ـ ادب عرفانى ، كه عبارت است از : سپاس گزارى از ولى نعمت حقيقى ـ كه خداوند متعال است ـ و دعا براى بركت يافتن روزى ؛

ب ـ ادب اجتماعى ، كه عبارت است از : يادآورى گرسنگان و مسئوليتى كه افراد سير در برابر آنان دارند و تلاش براى كاستن فقر و گرسنگى از جامعه در حدّ توان ؛

ج ـ ادب بهداشتى ، كه عبارت است از : شستن دست ها ، خلال كردن و مسواك زدن دندان ها ، تميز كردن آنچه از سفره ريخته ، قدرى استراحت بر پشت ، و نخوابيدن بلافاصله پس از خوردن غذا .

نُه . آداب خوردن گوشت و ميوه

خوردن گوشت و ميوه از منظر احاديث اسلامى ، آداب ويژه اى دارند كه اجمالاً بدانها اشاره مى كنيم :

الف ـ آداب خوردن گوشت

۱ . انتخاب گوشت جلوىِ لاشه ، خصوصاً ذراع (سردست) ؛

۲ . شستن گوشت ، قبل از طبخ ؛

۳ . تكّه تكّه كردن گوشت به وسيله دندان به هنگام خوردن (و قطع نكردن آن با چاقو) ؛

۴ . نخوردن گوشتِ «قَديد» ؛[۴]

۵ . نخوردن گوشت خام ؛

۶ . خوردن گوشت ، سه روز يك بار ، يا هفته اى يك بار ، و ترك نكردن آن براى چهل روز ، و اجتناب از خوردن آن در هر روز ؛

۷ . اجتناب از پاك كردن كامل استخوان و خوردن مغز قلم .

ب ـ آداب خوردن ميوه

۱ . شستن ميوه با آب ؛

۲ . ياد خدا هنگام خوردن آن ؛

۳ . خواندن دعاى ويژه به هنگام ديدن ميوه نوبَر ؛

۴ . خوردن ميوه در آغازِ فصل به دست آمدنش ، و نخوردن آن در اواخر آن فصل ؛

۵ . خوردن ميوه با پوست آن .[۵]