پژوهشى در باره بازگشت شمارى از وفات يافتگان، هنگام قيام امام مهدى(ع)

رجعت[۱]در لغت، به معناى بازگشت است و در اصطلاح، به معناى بازگشت جمعى از درگذشتگان مؤمن و كافر به زندگى دنيا به هنگام قيام امام مهدى عليه السلام است تا كافران مجازات دنيوى خود را ببينند و مؤمنان نيز ضمن مشاركت در قيام امام مهدى عليه السلام از مجازات كافران، خشنود گردند.[۲]

معناى اصطلاحى «رجعت»، جزو آموزه هاى اختصاصى شيعه است. در باره زمان دقيق رجعت، سه احتمال وجود دارد: كمى قبل از قيام، هم زمان با آغاز قيام و كمى بعد از قيام امام مهدى عليه السلام .[۳]در هر صورت تعبير «هنگام قيام»، هر سه احتمال را در بر مى گيرد.

بسيارى از انديشمندان،[۴]به پيروى از احاديث اين باب، رجعت را مخصوص كسانى مى دانند كه در ايمان يا كفر، خالص باشند. امام صادق عليه السلام مى فرمايد:

إنّ الرّجعة ليست بعامة، و هي خاصة، لا يرجع إلاّ من محض الإيمان محضاً، أو محض الشرك محضاً.[۵]

رجعت، عمومى نيست؛ بلكه ويژه گروهى خاص است. تنها، گروهى بازگشت مى كنند كه ايمان خالص يا شرك خالص دارند.

رجعت، به صورت احياى دوباره زندگى دنياست. بنا بر اين، بايد روح به بدن باز گردد و بازگشتى جسمانى صورت پذيرد، نه صرفاً بازگشتى روحانى. بر اساس احاديث اسلامى، بازگشت روحانى، براى بسيارى از مؤمنان اتفّاق مى افتد و آنان در مواقعى خاص همچون جمعه، اجازه مى يابند كه به سوى اهل منزل خود بروند و احوال آنان را مشاهده كنند؛ امّا اين بازگشت روحانى، غير از «رجعت» است كه در آن، روح به بدن باز مى گردد و انسان، زندگى جسمانى را از سر مى گيرد.[۶]

البتّه از سخنان بعضى قدماى علماى شيعه و همچنين از سخنان طبرسى در مجمع البيان بر مى آيد كه اقليت بسيار كوچكى از شيعه، رجعت را به معناى بازگشت دولت و حكومت اهل بيت عليهم السلام تفسير كرده اند و نه بازگشت اشخاص و زنده شدن مردگان. طبرسى، بر اين اعتقاد است كه مخالفت آنها طورى است كه لطمه اى به اجماع نمى زند.[۷]

رجعت و تشيّع

بسيارى از انديشمندان، اعتقاد به رجعت را از ضروريّات[۸]مذهب تشيّع[۹]و برخى، انكار آن را موجب خروج از مذهب مى دانند.[۱۰]احتمالاً كثرت احاديث اين باب - كه به حدّ تواتر، است - و نيز اعتبار شمارى از اين احاديث، موجب شده است كه اعتقاد به رجعت، از ضروريّات مذهب شود.

امّا برخى معاصران، منكر ضرورى بودن آن هستند و اعتقاد به آن را به اثبات احاديث مربوط، وابسته دانسته اند.[۱۱]البتّه گويا مقصود آنان، اين بوده كه اعتقاد به «رجعت»، مانند عدل و امامت از اصول مذهب نيست،[۱۲]و گرنه با توجّه به كميت و كيفيت احاديث رجعت، بايد آن را از ضروريّات مذهب دانست، هر چند از فروع اعتقادى است.[۱۳]

تاريخچه بحث رجعت

اعتقاد به رجعت از قرن اوّل هجرى ميان علماى شيعه معروف بوده است. احاديثى از امام زين العابدين عليه السلام نقل شده است كه بر اين اعتقاد دلالت دارند. در قرن هاى دوم و سوم، احاديث بيشترى نقل شده است. در اين دوره اعتقاد به رجعت، از شعائر شيعه بوده، به طورى كه مخالفان نيز اين را به خوبى مى دانستند و گاه با استناد به اعتقاد يك راوى به رجعت، از نقل احاديث او پرهيز مى كردند.[۱۴]فضل بن شاذان - از بزرگان اصحاب امام رضا عليه السلام و امام جواد عليه السلام - ، دو كتاب در موضوع رجعت نوشته است.[۱۵]

ثقة الاسلام كلينى در انتهاى قرن سوم، احاديث رجعت را در الكافى آورده است.[۱۶]شيخ صدوق در قرن چهارم، ضمن آوردن برخى احاديث رجعت در كتاب هاى حديثى اش،[۱۷]اعتقاد به آن را حق دانسته و به آيات متعدّدى از قرآن و نيز به برخى احاديث اهل سنّت در باره بازگشت مسيح در آخر الزمان و نماز خواندن وى به امامت امام مهدى عليه السلام استناد كرده است.[۱۸]

شيخ مفيد در انتهاى قرن چهارم، اعتقاد به رجعت در آخر الزمان را بين اماميّه اجماعى دانسته و ادّله اى بر آن آورده و به شبهات مخالفان، پاسخ داده است.[۱۹]سيّد مرتضى در قرن پنجم، ضمن اجماعى دانستن مسئله ميان علماى شيعه، بر اعتبار اجماع در اين گونه مسائل تأكيد نموده و به اشكالات مخالفان پاسخ داده است.[۲۰]طبرسى در قرن ششم، ضمن بيان فراوانى اخبار در باب رجعت، ادلّه مخالفان را رد كرده است.[۲۱]اين اعتقاد همچنان در ميان علماى شيعه در قرن هاى بعدى ادامه داشته است.

علّامه مجلسى در باره كمّيت و كيفيت احاديث رجعت و تعداد راويان و عالمانى كه در باره رجعت كتاب نوشته اند، چنين مى نويسد:

چگونه ممكن است كسى به صدق گفتار ائمّه اهل بيت عليهم السلام ايمان داشته باشد امّا احاديث متواتر رجعت را نپذيرد؟ احاديث صريحى كه شماره آنها به حدود دويست حديث مى رسد و چهل و چند نفر از راويان ثقه و علماى اعلام، در بيش از پنجاه كتاب آورده اند... .[۲۲]اگر اين احاديث متواتر نباشند، چه حديثى متواتر است؟[۲۳]

در مجموع بايد گفت: رجعت، از ضروريّات مذهب است، بدين معنا كه اگر كسى متون مذهب تشيّع را ببيند، بى ترديد، رجعت را جزء اعتقادات شيعى به حساب مى آورد. البتّه اين كه رجعت از محكمات اعتقادات شيعى است، به معناى آن نيست كه مانند عدل و امامت، جزء اصول اعتقادى است. ممكن است كسى از متون مذهبى، اطّلاع كافى نداشته باشد و بر اثر اين بى اطّلاعى، اعتقاد به رجعت نداشته باشد. چنين كسى از دايره تشيّع خارج نيست؛ امّا اگر كسى با وجود آگاهى كافى از متون دينى و مذهبى، به رجعت اعتقاد نورزد، از دايره تشيّع خارج مى شود.

وقوع رجعت در تاريخ

قرآن كريم در موارد متعدّدى، از رجعت افراد يا اقوامى به دنيا ياد كرده است. اين موارد، افزون بر آن كه امكان رجعت را اثبات مى كند، وقوع آن را در تاريخ نيز بيان مى دارد.

۱. «أَوْ كالَّذِى مَرَّ عَلَى قَرْيَةٍ وَ هِيَ خَاوِيَةٌ عَلَى عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّى يُحْيِي هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قَالَ كمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَى طَعَامِك وَ شَرَابِك لَمْ يَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلَى حِمَارِك وَ لِنَجْعَلَك آيَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكسُوهَا لَحْماً فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ.[۲۴]

يا چون آن كس كه به شهرى كه بام هايش يكسر فرو ريخته بود، عبور كرد [و با خود مى ]گفت: چگونه خداوند، [اهلِ ] اين [ويرانكده ] را پس از مرگشان زنده مى كند؟ پس خداوند، او را صد سال ميراند. آن گاه او را برانگيخت [و به او] فرمود: «چه قدر درنگ كردى؟». گفت: يك روز يا پاره اى از روز را درنگ كردم. گفت: «[نه ] بلكه صد سال درنگ كردى. به خوراك و نوشيدنىِ خود بنگر [كه طعم و رنگِ آن ]تغيير نكرده است، و به درازگوش خود، نگاه كن [كه چگونه متلاشى شده است. اين ماجرا براى پاسخگويى به تو بود و هم اين كه ] تو را [در مورد معاد] نشانه اى براى مردم قرار دهيم. و به [اين ] استخوان ها بنگر كه چگونه آنها را به هم پيوند مى دهيم، سپس گوشت بر آن مى پوشانيم». پس هنگامى كه [چگونگىِ زنده ساختن مرده ] براى او آشكار شد، گفت: [اكنون ] مى دانم كه خداوند بر هر چيزى تواناست».»

اين شخص، عُزَير پيامبر باشد يا پيامبرى ديگر، تفاوت نمى كند. مهم، صراحت قرآن در باره زندگى پس از مرگ در همين دنياست. مفسّران شيعه و اهل سنّت، اتّفاق نظر دارند كه اين آيه در برابر منكران قدرت خدا در زنده كردن مردگان، آمده است و نمونه اى از آن را در همين دنيا، بيان مى كند.[۲۵]

۲. «أَ لَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَ لكنَّ أَكثَرَ النَّاسِ لاَ يَشْكرُونَ.[۲۶]

آيا از [حال ] كسانى كه از بيم مرگ، از خانه هاى خود خارج شدند و هزاران تن بودند، خبر نيافتى؟ پس خداوند به آنان گفت: «تن به مرگ بسپاريد». آن گاه آنان را زنده ساخت. آرى، خداوند نسبت به مردم، صاحب بخشش است؛ ولى بيشتر مردم، سپاس گزارى نمى كنند».

اين آيه به صراحت، از بازگشت جمعى از مردم به زندگى دنيا سخن مى گويد.[۲۷]بديهى است كه اين رجعت، غير از احياى مردگان در قيامت است كه به گروهى خاص، محدود نمى شود و شامل همه موجودات است.

۳. يكى از معجزات عيسى، عليه السلام زنده كردن مردگان و باز گرداندن آنان به دنيا بود:

«إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكرْ نِعْمَتِى عَلَيْك وَ عَلَى وَالِدَتِك إِذْ... وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِى .[۲۸]

[ياد كن ] هنگامى را كه خدا فرمود: «اى عيسى پسر مريم! نعمت مرا بر خود و بر مادرت به ياد آور، آن گاه كه... و آن گاه كه مردگان را به اذن من [زنده از قبر] بيرون مى آوردى».

۴. كشته اى در بنى اسرائيل براى معرّفى قاتلش، زنده شده:

«فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كذلِك يُحْيِى اللَّهُ الْمَوْتَى وَ يُرِيكمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكمْ تَعْقِلُونَ.[۲۹]

پس فرمان داديم: «پاره اى از آن [گاو سر بريده را] به آن [كشته ] بزنيد [تا زنده شود]». اين گونه خدا مردگان را زنده مى كند و آيات خود را به شما مى نماياند. باشد كه بينديشيد».

آنان به دستور خداوند، گاو را سر بريدند و به كُشته زدند و او زنده شد و قاتلِ خود را معرّفى كرد.[۳۰]

۵ . گروهى از بنى اسرائيل، بعد از تقاضاى مشاهده خداوند، گرفتار صاعقه مرگبارى شدند و مُردند. سپس خداوند، آنها را به زندگى باز گرداند تا شكر نعمت او را به جا آورند:

«ثُمَّ بَعَثْنَاكمْ مِنْ بَعْدِ مَوْتِكمْ لَعَلَّكمْ تَشْكرُونَ.[۳۱]

سپس شما را پس از مرگتان برانگيختيم باشد كه شكرگزارى كنيد».

دلالت اين آيه بر امكان و وقوع رجعت، بسيار روشن است، گو اين كه برخى مفسّران اهل سنّت به دليل مخالفت با مسئله رجعت، راه تأويل را در پيش گرفته، صراحت آيه را ناديده انگاشته اند.[۳۲]

۶. اصحاب كهف نيز به رغم آن كه نمرده بودند، به دليل خواب طولانى چند قرنه، شبيه همين مواردند:

«ثُمَّ بَعَثْنَاهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصَى لِمَا لَبِثُوا أَمَداً.[۳۳]

آن گاه آنان را برانگيختيم تا بدانيم كدام يك از آن دو دسته مدت درنگشان را بهتر حساب كرده اند».

در حديثى از امام صادق عليه السلام ، بازگشت اصحاب كهف، رجعت به شمار آمده است.[۳۴]۷. داستان پرنده هاى چهارگانه ابراهيم عليه السلام كه بعد از ذبح، بار ديگر به زندگى باز گشتند تا امكان معاد را در مورد انسان ها براى او مجسّم سازند، در مسئله رجعت، قابل توجّه است:

«وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِى كيْفَ تُحْيِى الْمَوْتَى قَالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَ لكنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِى قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْك ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَك سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكيمٌ.[۳۵]و [ياد كن ] آن گاه كه ابراهيم گفت: پروردگارا! به من نشان ده چگونه مردگان را زنده مى كنى. فرمود: «مگر ايمان نياورده اى؟!» گفت: چرا؛ ولى تا دلم آرامش يابد. فرمود: «پس، چهار پرنده برگير و آنها را پيش خود، ريز ريز گردان. سپس بر هر كوهى، پاره اى از آنها را قرار ده. سپس آنها را فرا بخوان. شتابان به سوى تو مى آيند، و بدان كه خداوند، توانا و حكيم است»».

با توجّه به آنچه گذشت، مى توان نتيجه گرفت كه در تاريخ اديان گذشته نيز رجعت در شكل هاى مختلف واقع شده و اعتقاد به آن، به نوعى وجود داشته است. اسلام نيز بر آن تأكيد ورزيده و وقوع آن را در آخر الزمان، بيان نموده است. اين كه برخى انديشمندان معاصر گفته اند كه اعتقاد به رجعت، از يهود وارد تشيّع شده است،[۳۶]جز از سر تعصّب نيست؛ زيرا اگر قرار باشد هر مشابهتى ميان اعتقادات اسلامى و اعتقادات ساير اديان، موجب اين باور شود كه آن اعتقاد، برگرفته از آن دين است، بايد گفت كه بسيارى از آموزه هاى اسلامى، برگرفته از اديان گذشته اند. اگر به سخن خداوند در قرآن ايمان داريم كه قرآن را تصديق كننده كتاب هاى آسمانىِ پيش از خود معرّفى مى كند،[۳۷]وجود عقايد مشترك، امرى بديهى، بلكه  ضرورى است. افزون بر اين، نمى توان آيات صريح قرآن را در باره وقوع رجعت، ناديده گرفت. آيا اين آيات قرآنى هم از يهود وارد اسلام شده اند؟

در روايات اهل سنّت[۳۸]از بازگشت گروه هايى از مردم در زمان پيامبر صلى اللّه عليه و آله و پس از ايشان سخن گفته شده است. تعداد اين روايات، بسيار است.[۳۹]در پاره اى روايات، به رجوع برخى صحابه پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله مانند زيد بن خارجه[۴۰]و ربيع بن حراش[۴۱]اشاره شده است. روايات بازگشت مردگان به دنيا آن قدر زيادند كه ابن ابى الدنيا كتابى با نام من عاش بعد الموت (كسانى كه پس از مرگ زيسته اند)، نوشته است و در آن، عجايب زيادى را نقل مى كند.

همچنين روايات زيادى از اهل سنّت نقل شده كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله پس از مرگ، زنده شده و افرادى ايشان را ديده اند. ميان علما در مورد امكان چنين چيزى، بحث هاى زيادى در گرفته، تا جايى كه سيوطى كتابى در موضوع امكان ديدن پيامبر صلى اللّه عليه و آله و فرشتگان نوشت.[۴۲]او احاديث صحيحى را به نقل از بخارى و مسلم و ابو داوود مى آورد كه در آنها امكان ديدن پيامبر صلى اللّه عليه و آله در بيدارى، بيان شده است. سپس توضيحات مفصّلى در ردّ منكران امكان رجعت پيامبر صلى اللّه عليه و آله و امكان ديدن ايشان مى آورد و اقوال علمايى را آورده كه قائل به امكان آن بوده اند و مواردى را نقل كرده اند كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله را در بيدارى ديده اند و اين را از جمله كرامات آنها برشمرده اند. وى كرامت شمردن اين ديدار را تنها در صورتى قبول دارد كه در بيدارى باشد، نه در خواب؛ چرا كه ديدن رؤياى پيامبر صلى اللّه عليه و آله براى همه امكان دارد و كرامتى به حساب نمى آيد.[۴۳]

امّا جاى اين پرسش وجود دارد كه چرا اهل سنّت، رجعت به هنگام ظهور امام زمان عليه السلام را قبول ندارند؟ اين، در حالى است كه آنها اصل ظهور امام مهدى عليه السلام را قبول دارند و امكان رجعت را با توجّه به رواياتشان نيز مى پذيرند. شايد بتوان حدس زد كه قبول رجعت در آخر الزمان، به دليل متضمّن بودن رجعت امامان اهل بيت عليهم السلام و انتقامگيرى آنان از دشمنانشان به بحث امامت بر مى گردد. هنگامى كه آنها اصلش را قبول ندارند، نمى توان انتظار داشت كه فرع آن را بپذيرند، و گرنه با توجّه به ادّله متعدّد و محكم رجعت، جايى براى انكار آن وجود ندارد.

رجعت كنندگان هنگام ظهور

همان طور كه گذشت، در باره رجعت كنندگان، چند نظر وجود دارد؛ امّا مشهورتر از همه، آن است كه رجعت به كسانى اختصاص دارد كه در كفر يا ايمان، خالص بوده اند. احاديث فراوانى از رجعت انبيا، اولياى خدا، بويژه امام حسين عليه السلام ، امام على عليه السلام و اهل بيت عليهم السلام ، هنگام ظهور امام مهدى عليه السلام سخن گفته اند. در برخى  احاديث نيز از رجعت جمعى از اصحاب خاصّ پيامبر صلى اللّه عليه و آله و امام على عليه السلام گفتگو شده است. رجعت شهدا، با عنوان كشته شدگان در راه خدا، نيز مورد تأكيد برخى احاديث است. در كنار اينها، از رجعت كافران و منافقان مهم هم ياد شده است. تمام اين موارد، قابل درج در عنوان مشهور خالصان در كفر و ايمان هستند، چنان كه در ناحيه كافران، اختلافى وجود ندارد.

در برخى احاديث، از رجعت برخى اقوام يا گروهى از هر امّت و مانند آن سخن گفته شده؛ امّا اجمال يا ابهام در اين تعابير را بايد با احاديث ديگرى كه آن اقوام يا گروه را توضيح داده اند، برطرف كرد. نتيجه همان است كه پيش تر گفته شد؛ يعنى خالصان از هر دسته، رجعت خواهند كرد.

تنها يك مورد است كه گويا مقدارى عام تر به نظر مى رسد و آن، عنوان «همه مؤمنان »است. اين مورد در حديثى ذكر شده كه به رجعت شهدا نيز اشاره كرده است. از امام باقر عليه السلام در باره آيه «وَ لَئِن قُتِلْتُمْ فِى سَبِيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ؛ و اگر در راه خدا كشته شويد يا بميريد»[۴۴]پرسيدند. امام عليه السلام پاسخ فرمود:

يَا جَابِرُ! أَ تَدرِى مَا سَبيلُ اللَّهِ؟ القَتلُ فى سَبِيلِ عَلىٍّ عليه السلام وَ ذُرِّيَّتِهِ فَمَن قُتِلَ فِى وَلَايَتِهِ قُتِلَ فى سَبِيلِ اللَّهِ وَ لَيسَ أَحَدٌ يُؤمِنُ بِهذِهِ الآيَةِ إِلَّا وَ لَهُ قَتلَةٌ وَ مَيتَةٌ إِنَّهُ مَن قُتِلَ يُنشَرُ حَتّى  يَمُوتَ وَ مَن ماتَ يُنشَرُ حَتّى  يُقتَلَ.[۴۵]

اى جابر! آيا مى دانى راه خدا كدام است؟ كشته شدن در راه على عليه السلام و فرزندانش است. اگر كسى در راه ولايت وى كشته شود، در راه خدا كشته شده است و كسى نيست كه به اين آيه ايمان داشته باشد، مگر آن كه هم كشته مى شود و هم مى ميرد. كسى كه كشته شده، از قبر بيرون مى آيد تا بميرد و كسى كه مرده است، از قبر بيرون مى آيد تا كشته شود.اين حديث، كه با چند حديث مشابه، تأييد[۴۶]و تقويت مى شود، گوياى آن است كه كسانى كه به آيه شريف: «وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ؛[۴۷]و اگر [در راه خدا] بميريد يا كشته شويد، قطعاً به سوى خدا گرد آورده خواهيد شد»، ايمان داشته باشند، هم به مرگ طبيعى خواهند مرد و هم در راه خدا كشته خواهند شد و اين نمى شود، مگر اين كه پس از آن كه در زندگى دنيا مردند يا كشته شدند، دوباره به زندگى باز گردند تا حالتى ديگر را تجربه كنند. اين رجعت فقط براى مؤمنان به آيه مربوط است و با توجّه به توضيحى كه امام عليه السلام در باره كشته شدن در راه خدا داده و آن را به كشته شدن در راه على عليه السلام و فرزندانش تفسير نموده و با يارى گرفتن از ساير احاديث اين باب، مى توان استنتاج كرد كه همان مؤمنان خالص، مورد نظر است.

حكمت رجعت

حكمت هاى رجعت را نبايد به عنوان دليل عقلى قطعى در نظر گرفت؛ بلكه هر يك از آنها در جهت معقول سازى و قابل فهم كردن مسئله به كار مى آيد. فايده اين حكمت ها، آن است كه ذهن انسان را براى فهم و پذيرش موضوع، آماده مى كنند و مانع انكار بى جا و جاهلانه مى شوند. براى رجعت، چند حكمت متصوّر است:

۱. پاداش صالحان و مجازات مجرمان. ساختار اين جهان، بر اساس عدل است.[۴۸]پس اين انتظار به جاست كه روزى در همين زندگى دنيا، ظالمانى كه خون مستضعفان را در شيشه كرده اند، به سزاى اعمال خود برسند. البتّه مجازات اصلى، در آخرت خواهد بود؛ زيرا دنيا ظرفيت كافى براى مجازات مجرمان را ندارد؛[۴۹]امّا بر اساس  قاعده عقلانى «ما لا يدرك كلّه، لا يترك كلّه؛ آنچه نمى توان به همه اش رسيد، همه اش رها نمى شود»، خوب است كه در اين جا هم به سزاى اعمالشان برسند و بخشى از مجازات خود را دريابند. بنا بر اين، جا دارد كه به هنگام برپايى دولت عدل مهدوى عليه السلام ، بهترين ها و بدترين ها باز گردند تا خوبان از بدان، انتقام كشند و در اقامه عدالت، مشاركت كنند و سينه هايشان را از داغ ظلم، شفا دهند[۵۰]و عزّت يابند و ايّام دولت حق را ببينند و از آن بهره مند گردند.

۲. تقويت اميد و آمادگى منتظران. فايده ديگر اعتقاد به رجعت، ايجاد اميد و حركت در جمع مؤمنان براى آماده سازى خود است. اگر مؤمنان خالص، امكان درك زمان دولت موعود حق را پيدا كنند، همين، مردمان را تشويق مى كند كه خود را مصداق چنان مؤمنانى بگردانند. همچنين اميدشان افزوده مى گردد و مى دانند زحماتى كه مى كشند، در دنيا نيز ثمر خواهد داد.

۳. ايجاد فرصت عمل براى شمارى از نيكان. اولياى خدا و پيامبرانى كه در زندگى خود، توفيق كامل يارى و نصرت حق را نيافتند و مردم، آنها را تنها گذاشتند و نتوانستند ظرفيت هاى وجودى خود را آن چنان كه مى توانستند، متحقّق كنند، اينك اين امكان را مى يابند كه به آن ظرفيت ها تحقّق بخشند و به كمال لايق خويش دست يابند. از اين ره گذر، مردم جهان نيز بهره مند مى شوند. مؤمنان طراز اوّل نيز چنين حكمى دارند. آنان كه ظرفيت هاى بيشترى براى عمل در راه حق داشته اند، امّا به دليل عمل سران كفر و نفاق، از راه باز مانده اند، جا دارد كه دوباره به زندگى باز گردند تا ضمن نصرت دولت حق، خود به مراتبى برتر در سير إلى اللَّه دست يابند.

مى توان حدس زد كه اين فرصت، ويژه كسانى است كه همّت و انديشه برترى داشته و بيش از آنچه برايشان ميسّر شده، در انديشه گذرانده اند و نيّت آن را داشته اند كه در راه حق، اعمال بزرگ ترى انجام دهند؛ امّا كسانى كه تغيير شرايط و ادامه حياتشان، تغييرى در عملكرد آنها ايجاد نمى كرد، و به آنچه برايشان ميسّر شد، بسنده مى كردند، ضرورتى براى رجعت آنها وجود ندارد. اين گروه، همان مردم متوسّطاند.

به بيان ديگر، مقتضاى عدل الهى، آن است كه فرصت عمل براى همه فراهم آيد و در قيامت، كسى نتواند بگويد: اگر شرايط و فرصت ديگرى مى داشتم، مى توانستم بيشتر در راه خدا مجاهده كنم. بر اين اساس، متوسّطان از مردم، اعم از مؤمن و كافر، به آنچه رخ داده، اكتفا مى كنند. دو گروه نخبه باقى مى ماند: گروه كافران كه از همه ظرفيت خود، بهره گرفته و هر چه توانسته اند، كرده اند. آنان دستشان باز بوده و اگر بيشتر عمر مى كردند، به همان طريق قبلى ادامه مى دادند؛ و گروه مؤمنان طراز بالا، كه دستشان براى بسيارى از كارها بسته بوده و نتوانسته اند تمام ظرفيت خود را تحقّق بخشند و تنها در دولت عدل آخر الزمان است كه فرصت چنان اعمالى را پيدا مى كنند. حكمت بالغه پروردگار، اقتضا مى كند كه چنان فرصتى را براى اين مردمان نيك سيرت فراهم آورد.[۵۱]

ادلّه اثبات رجعت

براى اثبات رجعت، به چهار دليل: قرآن، احاديث، عقل و اجماع، تمسّك جسته اند. مهم ترين ادلّه رجعت، ادلّه قرآنى و حديثى است. به همين سبب، اين ادلّه را مقدّم مى داريم.

ادله قرآنى رجعت

ادلّه متعدّدى از قرآن كريم بر وقوع، و به طريق اولى بر امكان رجعت دلالت دارند كه برخى از آنها در بحث از تاريخ رجعت گذشت. البتّه براى اثبات امكان رجعت، كافى است كه به ادلّه معاد - كه در قرآن فراوان اند - مراجعه شود؛ زيرا ماهيت رجعت و معاد، يكى است و تنها ظرف آنها تفاوت دارد. بنا بر اين، قابليت قابل، وجود دارد. حال اگر كسى بدون نشان دادن هيچ تناقضى در رجعت، امكان آن را انكار مى كند، در واقع به قدرت خدا كفر ورزيده است.[۵۲]بنا بر اين، استبعادهاى جمعى از مخالفان، از بى خبرى است و يا از سر لجاجت.

آياتى كه به نوعى بر رجعت دلالت دارند، فراوان اند و در اين جا، تنها تعدادى را كه با صراحت بيشترى بر رجعت در آينده دلالت دارند و قابل تأويلِ ديگر نيستند، خواهيم آورد، هر چند مفسّران اهل سنّت، به دليل مخالفت جدّى با رجعت، تلاش هاى زيادى براى تأويل آنها كرده اند:

۱. «قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلَى خُرُوجٍ مِنْ سَبِيلٍ.[۵۳]

مى گويند: پروردگارا! دو بار، ما را به مرگ رسانيدى و دو بار، ما را زنده گردانيدى. به گناهانمان اعتراف كرديم. پس آيا راه بيرون شدنى [از آتش ]هست؟».

اين آيه از دو بار مردن و زنده شدن ياد مى كند. با توجّه به اين كه مرگ، تنها در جايى معنا دارد كه پيش از آن زندگى باشد، نمى توان برخى تفاسير[۵۴]را كه مرگ اوّل را مربوط به نبودن قبل از خلقت معنا كرده اند، پذيرفت. جمله «أمَتَّنا»، بر اين دلالت دارد كه گوينده، هويّتى دارد و دو مرگ را درك كرده است، در حالى كه پيش از به وجود آمدن، هويّتى براى گوينده متصوّر نيست تا بگويد «أمَتَّنا». پس از بازگشت به زندگى در قيامت نيز ديگر مرگى نيست. حتّى اگر نبود قبل از خلقت را «مرگ» به حساب آوريم، امّا «ميراندن» به حساب نمى آيد؛ زيرا در ميراندن، شرط است كه فرد، قبل از مردن، زنده باشد. اين آيه، از «ميراندن» سخن مى گويد، نه از «مرگ». پس اين تفسير نمى تواند درست باشد.

سُدّى[۵۵]، مرگ اوّل را در دنيا و زنده شدن اوّل را در قبر مى داند كه در آن جا مورد خطاب قرار مى گيرد، سپس مى ميرد و مجدّداً در قيامت زنده مى شود. ابن كثير ضمن بيان گفته سدى، نظر ابن زيد را نيز نقل مى كند كه بر اساس آن، يك زندگى در عالم ذَر است و يكى در عالم دنيا و دو مرگ نيز در پى هر زندگى است. وى هر دو را رد مى كند و مى گويد: لازمه آنها، اين است كه سه زندگى و مرگ داشته باشند.[۵۶]البتّه استدلال وى مخدوش است؛ زيرا با اين حساب، سه زندگى و دو مرگ درست مى شود، نه سه مرگ؛ زيرا پس از آخرين زندگى، يعنى حيات اخروى، ديگر مرگى در كار نيست.

فخر رازى نيز از جمع زيادى از عالمان و مفسّران[۵۷]ياد مى كند كه معتقدند اين آيه بر اين دلالت دارد كه پس از مرگ و قبل از قيامت، زندگى ديگرى در قبر وجود دارد كه پس از آن دوباره در قبر مى ميرد.[۵۸]تفسير مرگ در قبر، پذيرفتنى نيست؛ زيرا قبر، جايگاه مرگ انسان است و با خود مرگ، در واقع، حيات برزخى آغاز مى شود، نه اين كه ابتدا مرده باشد و سپس حياتى ديگر پيدا كند.[۵۹]البتّه خود وى، اين تفسير را نمى پذيرد؛ امّا نشان مى دهد كه از منظر بسيارى از مفسّران اهل سنّت، اين آيه بر حياتى ديگر قبل از قيامت دلالت دارد. اين، نوعى رجعت است، هر چند با رجعت شيعه تفاوت دارد.

در مجموع بايد پذيرفت كه از اين آيه، سه زندگى فهميده مى شود. زندگى اوّل را بايد ملاك ساختِ «هويت انسان» دانست، كه زمينه ساز دو مرگ و دو احياى پس از مرگ مى شود. در آيه نيز ابتدا دو مرگ و پس از آن، دو احيا آمده است. بنا بر اين، تنها با پذيرش رجعت مى توان دو مرگ را به خوبى تفسير كرد. اين تفسير از امام صادق عليه السلام نيز نقل شده است.[۶۰]

۲. «إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنَا وَ الَّذِينَ آمَنُوا فِى الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَ يَوْمَ يَقُومُ الأَْشْهَادُ.[۶۱]در حقيقت، ما فرستادگان خود و كسانى را كه گرويده اند، در زندگى دنيا و روزى كه گواهان برپاى مى ايستند، قطعاً يارى مى كنيم».

بسيارى از فرستادگان و اولياى خداوند، در زندگى دنيا يارى نشدند. آنان، يا كشته شدند و يا به اهداف متعالى شان در زندگى دنيا دست نيافتند؛ امّا از سوى ديگر، خداوند، وعده نموده كه آنان را در دنيا و آخرت يارى كند.

مفسّران اهل سنّت در تفسير اين آيه، راه هاى مختلفى رفته اند و تأويل هاى گوناگونى ارائه كرده اند. فخر رازى ناچار شده است براى اين كه با وجود كشته شدن و شكست ظاهرى رسولان و مؤمنان، يارى شدن دنيوى آنان را درست كند، به هفت تأويل دست بزند. اين هفت تأويل، عبارت اند از: كمك شدن با حجّت و استدلال، يارى شدن با زنده ماندن نام آنان، انتقام گرفتن خون آنان، مدح و ستايش مردمان، نورانيت و يقين باطنى آنان، كوتاه بودن دولت باطل، محظورات و مشكلات پيش آمده براى آنان، به دليل اين كه موجب افزايش مقام و مرتبت آنان مى گردد.[۶۲]

غالب مفسّران اهل سنّت، يك يا چند تأويل از اين تأويلات را انتخاب كرده اند.[۶۳]برخى نيز تأويلاتى ديگر افزوده اند، از جمله: نگريستن به عاقبت كار جهان،[۶۴]اقتداى مردمان به سيره آنان[۶۵]و كفايت نصرت غالب رسولان.[۶۶]چنان كه ملاحظه مى شود، هيچ يك از اين تأويلات، در جايى كه تفسير درست و مطابق ظاهر آيه وجود دارد، پذيرفتنى نيستند. افزون بر اين، هر گونه تأويلى بايد مستند به دليل و قرينه باشد و اين مفسّران، هيچ دليلى بر تأويلات ياد شده، اقامه نكرده اند.

تنها تفسير درست بى تأويل، پذيرش رجعت آنها در آخر الزمان است كه روز نصرت حق و از بين رفتن باطل است. آيات متعدّدى با اين مضمون وجود دارند كه در آنها وعده يارى خداوند داده شده يا گفته شده كه خدا و فرستادگانش پيروز خواهند بود، كه البتّه تنها مى توان به عموميت آنها استناد كرد و به عنوان شواهد تقويت كننده استدلال از آنها بهره گرفت.[۶۷]

آيه مورد بحث، به صراحت، يارى رسولان و مؤمنان را در زندگى دنيا بيان كرده است و معناى اوّليه و روشن يارى، پيروزى و غلبه آنان بر مخالفان است. در تفسير القمّى، حديثى از امام صادق عليه السلام در توضيح آيه آمده است كه همين تفسير را مى كند و پيروزى رسولان و مؤمنان را در رجعت مى داند.[۶۸]۳. «وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكذِّبُ بِآيَاتِنَا فَهُمْ يُوزَعُونَ.[۶۹]و آن روز كه از هر امّتى، گروهى از كسانى را كه آيات ما را تكذيب كرده اند، محشور مى گردانيم. پس آنان نگاه داشته مى شوند تا همه به هم بپيوندند».

اين آيه دلالت دارد كه گروهى از كافران، رجعت مى كنند. امام باقر عليه السلام در برابر مخالفان رجعت، اين آيه را دليلى بر وقوع رجعت در آينده مى نمايد:

قالَ لى أبو جَعفَرٍ عليه السلام : يُنكِرُ أهلُ العِراقِ الرَّجعَةَ؟ قُلتُ : نَعَم . قالَ : أما يَقرَؤونَ القُرآنَ : «وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً»[۷۰]الآية.

ابو بصير گفت: امام باقر عليه السلام پرسيد: «آيا اهل عراق، رجعت را انكار مى كنند؟». گفتم: بله. فرمود: «آيا قرآن را نخوانده اند كه: (و آن روز كه از هر امّتى، گروهى از كسانى را كه آيات ما را تكذيب كرده اند، محشور مى گردانيم).

اهل سنّت اين آيه را دليل بر حشر در قيامت گرفته اند. قّمى در تفسيرش به نقل از امام صادق عليه السلام به اين گروه پاسخ مى دهد:

أيَحشُرُ اللَّهُ فِى القِيامَةِ مِن كُلِّ اُمَّةٍ فَوجاً وَ يَدَعُ الباقينَ؟ ! إنَّما آيَةُ القِيامَةِ قَولُهُ : «وَ حَشَرْنَهُمْ فَلَمْ نُغَادِرْ مِنْهُمْ أَحَدًا»[۷۱].[۷۲]

يا در قيامت، گروهى از هر امّتى محشور مى شوند و بقيّه رها مى گردند؟ [چنين نيست. اين مربوط به رجعت است ] آيه قيامت، اين است: «و آنها را محشور مى كنيم و كسى از آنها بر جاى نمى ماند»[۷۳].موم مفّسران اهل سنّت، اين آيه را مربوط به حشر در قيامت دانسته اند و بدون جواب دادن به اشكال ياد شده به تفاوت ميان دو حشر ذكر شده در آيه اشاره نكرده اند.[۷۴]برخى تفسيرها در بيان تفاوت دو حشر گفته اند كه حشر عمومى (در آيه ۴۷ سوره كهف) براى همه است و حشر در آيه مورد بحث، خاصّ كافران است كه بعد از حشر كلّى اتفاق مى افتد و براى عذاب كردن آنهاست.[۷۵]

اوّلاً، چنين برداشتى از آيه، هيچ دليل و شاهدى ندارد. ثانياً، آن ديگر حشر نيست؛ زيرا در حشر به معناى لغوى، سه قيد وجود دارد: برانگيختن، جمع كردن و راندن،[۷۶]در حالى كه كافران، قبل از اين از قبور برانگيخته شده اند و دوباره برانگيخته نمى شوند و حشر مجدّد برايشان بى معنا است. در حشر به معناى اصطلاحى نيز لازم است كه جمع كردن از قبور باشد كه با تفسير ياد شده، كافران قبلاً محشور شده اند و حشر مجدّد آنها تحصيل حاصل و بى معناست.

در اين ميان، آلوسى به نقل از طبرسى در مجمع البيان، به نظريّه شيعه اشاره و آن را رد مى كند؛ امّا مى گويد: نهايت چيزى كه از اين آيه فهميده مى شود، رجعت گروهى از كافران است و جزئيات عقايد شيعه در اين باره به وسيله اين آيه اثبات نمى شود؛ بلكه تنها اصل رجعت اثبات مى گردد.[۷۷]البتّه آلوسى نگفته كه كدام مفسّر شيعى تلاش كرده تا جزئيات رجعت را با اين آيه اثبات كند، افزون بر اين كه خود وى مى گويد: طبرسى نيز تنها اصل رجعت را از آيه استفاده كرده است، نه بيشتر.[۷۸]بنا بر اين، مى توان گفت: با اين آيه اصل رجعت اثبات مى شود و جزئيات آن را احاديث بيان مى كنند.

۴. «وَ حَرَامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكنَاهَا أَنَّهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ.[۷۹]

و بر [مردم ]شهرى كه آن را هلاك كرده ايم، بازگشتشان [به دنيا]حرام است».

مضمون آيه اين است كه رجعت براى گروه هايى از مردم جايز، امّا براى گروه هايى، حرام است؛ زيرا اگر رجعت بر همه حرام باشد، گفته نمى شود كه بر هلاك شدگان حرام است و آنان باز نخواهند گشت. از سوى ديگر نمى توان گفت كه اين آيه مخصوص قيامت است؛ زيرا در قيامت، همه باز مى گردند تا به حساب اعمالشان رسيدگى شود، چه هلاك شده و چه غير هلاك شده. بنا بر اين، تنها تفسير صحيح، اين مى شود كه بپذيريم گروهى از غير هلاك شدگان، باز خواهند گشت؛ امّا هلاك شدگان، بازگشت ندارند.

اين تفسير از امير مؤمنان عليه السلام ،[۸۰]و از امام باقر و امام صادق عليه السلام روايت شده است[۸۱]و اين آيه بهترين دليل بر رجعت است.

مفسّران اهل سنّت، در تفسير اين آيه چند دسته شده اند. برخى هلاك و رجوع را مطابق ظاهر آيه، مادّى و جسمانى مى دانند و در باره اين پرسش كه : «اگر رجعتى براى هيچ كس واقع نمى شود، چرا خداى متعال در اين آيه حكم عدم بازگشت را به اقوام هلاك شده، اختصاص داده است؟»، سكوت كرده اند.[۸۲]

دسته ديگر، هلاك و رجوع را معنوى در نظر گرفته اند و گفته اند: مراد، آن است كه خداوند، هلاك برخى را مقدّر كرده است؛ زيرا آنان از گناه و كفر خويش باز نمى گردند. اينان مجبور شده اند: چند تأويل و چند تقدير درست كنند كه همه آنها خلاف ظاهر آيه است.[۸۳]

دسته سوم، هر دو احتمال را داده اند.[۸۴]طبرى ضمن اشاره به نظر امام باقر عليه السلام و مسئله رجعت، احتمال دوم را ترجيح مى دهد. استدلال وى براى ترجيح احتمال دوم، اين است كه خداى متعال از كار خودش در قبال كسانى خبر مى دهد كه از پاسخ مثبت به رسولان اجتناب كرده اند، نه از هلاك كردن كسانى كه كفر ورزيده اند يا كار نيك نكرده اند.

اين استدلال، مخدوش است؛ زيرا اشكالى ندارد كه خداوند، سرنوشت كسانى را كه با رسولان مخالفت كرده اند و به آنان كفر ورزيده اند، بيان كند و بگويد: آنان رجعت نخواهند كرد. افزون بر اين، تأويل طبرى - كه به تبع عكرمه و ديگران است - ، خلاف ظاهر آيه است و دليلى بر ضرورت و جواز اين تأويل وجود ندارد.[۸۵]

۵ . «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكمْ مِنْ كتَابٍ وَ حِكمَةٍ ثُمَّ جَاءَكمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلَى ذلِكمْ إِصْرِى قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَكمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ.[۸۶]

و [ياد كن ] هنگامى را كه خداوند از پيامبران پيمان گرفت كه هر گاه به شما كتاب و حكمتى دادم، سپس شما را فرستاده اى آمد كه آنچه را با شماست، تصديق كرد، البتّه به او ايمان بياوريد و حتماً يارى اش كنيد. [آن گاه ]فرمود: «آيا اقرار كرديد و در اين باره پيمانم را پذيرفتيد؟». گفتند: آرى، اقرار كرديم. فرمود: «پس گواه باشيد و من با شما از گواهانم»».

اين آيه از پيمانى جدّى و مؤكّد ياد مى كند كه خدا از پيامبران گذشته گرفته و بر اساس آن بايد به رسول خدا صلى اللّه عليه و آله ايمان بياورند و او را يارى دهند. خداوند، اين پيمان را با انواع تأكيدها و اقرار گرفتن و شاهد گرفتن تشديد مى كند. اين يارى هنوز به طور روشن و كامل واقع نشده است و انتظار مى رود در رجعت اتّفاق افتد و اگر اتّفاق نيفتد، با اين همه تأكيد و پافشارى بر اين پيمان، سازگار نيست.

البتّه مى توان مصاديق ضعيف ترى از يارى را در نظر گرفت كه قبلاً واقع شده باشد. مثلاً به وسيله دعوت پيروانشان به پذيرش پيامبرى كه بعد خواهد آمد،[۸۷]يا اين  كه مقصود از انبيايى كه از آنها پيمان گرفته شده، خود آنها نباشند، بلكه فرزندانشان باشد.[۸۸]برخى نيز مراد از رسول را پيامبر اسلام ندانسته اند و آن را تعميم داده اند و گفته اند: هر پيامبر جديدى كه آمد، قبلى ها بايد به او ايمان بياورند و يارى اش كنند؛ امّا اين معانى با ظهور اوّليه آيه سازگار نيست و تا مجبور، نباشيم نبايد به اين تأويلات دست بزنيم، افزون بر اين كه هر تأويلى محتاج قرينه و دليل است و هيچ دليلى براى اين تأويلات ذكر نشده است.

اكثر اين مفسّران، قرائتى ديگر را نقل مى كنند كه به كلّى معنا را تغيير مى دهد. آنها به جاى لفظ «ميثاق النبيّين» از لفظ «ميثاق اُهل الكتاب» استفاده كرده اند تا ديگر نيازى به اين تأويلات نباشد؛ ولى هيچ يك آن را ترجيح نداده اند.[۸۹]

ابن كثير از امام على بن ابى طالب عليه السلام و ابن عبّاس نقل مى كند كه به نظر آنان اين آيه مى گويد كه اگر پيامبر اسلام صلى اللّه عليه و آله مبعوث شد و آن انبيا زنده باشند، بايد به او ايمان آورند و يارى اش كنند.[۹۰]ظاهراً ابن كثير نمى خواهد رجعت را بپذيرد و زنده بودن ديگر پيامبران را در زمان حيات پيامبر اسلام، امرى فرضى در نظر مى گيرد؛ امّا با روايتى كه نقل مى كند، اين موضوع را روشن مى كند كه در نظر برخى صحابه امكان چنين هم زمانى اى وجود دارد. از طرف ديگر، خداوند متعال پيمانى بى خاصيت و بى مصداق از انبيا نمى گيرد، آن هم چنين پيمان غليظ و مستحكمى. اين پيمان بايد مصداق پيدا كند و مصداق آن، تنها در رجعت است. حديثِ ياد شده را تعدادى ديگر از مفسّران اهل سنّت نقل كرده اند.[۹۱]در روايت تفسير النعمانى از امير مؤمنان عليه السلام براى اثبات رجعت به چند آيه قرآن، از جمله به اين آيه استناد شده است.[۹۲]اين آيه اگر دليلى قاطع بر اثبات رجعت نباشد، دست كم تأييد آن است.

ادّله حديثى رجعت

احاديثِ نقل شده از پيامبر صلى اللّه عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام در باره رجعت، به حدّى است كه براى فردى منصف و بى تعصّب، جايى براى ترديد باقى نمى گذارد كه از منظر اسلام، رجعت، امرى حتمى و واقعى است. در كتاب هاى حديثى و تاريخى و كتاب هايى كه در باب زيارت نوشته شده اند، احاديث بسيارى هستند كه مستقيم يا نامستقيم به رجعت، اشاره دارند. اين موضوع در احاديث اهل سنّت نيز يافت مى شود.

احاديث شيعه در اين باب، چند دسته اند. برخى از آنها مربوط به اصل رجعت و برخى، مربوط به خصوصيات رجعت اند. در اين ميان، احاديث صحيح و قابل اعتماد زيادى يافت مى شوند كه به چند دسته از آنها اشاره مى شود:

۱. مشابهت اين امّت با امّت هاى پيشين. دسته اى از احاديث مى گويند: آنچه در امّت پيشين رخ داده است، عيناً در اين امّت نيز رخ مى دهد و از جمله اين امور، رجعت است.[۹۳]اگر اين احاديث از معصوم عليه السلام وارد شده باشند، به اين معنا نيستند كه تمام جزئيات زندگى آنها در اين امّت نيز پديد مى آيد؛ بلكه ظاهر اين احاديث، به امورى اشاره دارد كه به مسائل دينى مربوط اند.

۲. بيان اصل اعتقاد به رجعت. عبد اللَّه بن عطا از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه در مِنا گروهى از عراق به ديدار پدرش امام زين العابدين عليه السلام آمدند و از جنگ مردگان با زندگان پرسيدند و پدرش از اين كه اعتقاد به رجعت در ميان آنها زنده بود، شادمان گرديد و خنديد و اصل مطلب را تأييد نمود.[۹۴]

در حديثى ديگر حسن بن شاذان واسطى از امام رضا عليه السلام حكايت مى كند كه ايشان در پاسخ شكايت وى از ظلم اهل واسط، دستور به شكيبايى تا برپايى دولت حق دادند و از روزگارى گفتند كه ستمگران در آن از قبر برمى خيزند و بر صدق وعده هاى پيامبران، گواهى مى دهند.[۹۵]

۳. دو نوع مرگ. در احاديثى، براى مؤمنان، دو نوع از دنيا رفتن ترسيم شده است. در اين احاديث، با استناد به آيه: «وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لإَِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ؛[۹۶]و اگر بميريد يا كشته شويد، به سوى خدا محشور مى گرديد» ، مرگ عادى از كشته شدن، متمايز شده و براى مؤمنان، هر دو نوع مرگ، بيان گرديده است. زراره در حديثى از امام باقر عليه السلام نقل مى كند: كسى كه در راه خدا كشته شده، بايد به دنيا باز گردد تا مرگ عادى را درك كند.[۹۷]

در حديثى ديگر، صفوان بن يحيى از امام رضا عليه السلام نقل مى كند كه در رجعت، هر كس از مؤمنان كه در زندگى قبلى كشته شده، مى ميرد و هر كه قبلاً مرده، كشته مى شود.[۹۸]۴. ويژگى هاى رجعت كنندگان. در احاديث، تنها براى گروه هاى خاصّى، امكان بازگشت در نظر گرفته شده است. در تعداد زيادى از احاديث، رجعت، مخصوص مؤمنان خالص و كافران خالص است و ساير مؤمنان و كافران، رجعت ندارند.[۹۹]

۵ . اختيار دادن به مؤمن براى بازگشت. برخى احاديث از باخبر كردن مؤمن در قبر از ظهور امام زمان عليه السلام و اختيار دادن به او در انتخاب بازگشت به دنيا يا ماندن در برزخ حكايت دارند.[۱۰۰]

۶. جنگ با دجّال. ابو حمزه ثمالى در حديثى از امام باقر عليه السلام نقل مى كند كه امير مؤمنان عليه السلام مى فرمود: «هر كس مى خواهد با پيروان دجّال بجنگد، با كسانى بجنگد كه بر خون عثمان مى گريند يا بر اهل نهروان (خوارج) مى گريند...». و اگر مرده باشند، خداوند آنها را زنده مى كند تا دجّال را درك كنند.[۱۰۱]

۷. نام و نشان رجعت كنندگان. در پاره اى از احاديث، به نام و تعداد كسانى كه از برخى مناطق رجعت مى كنند، اشاره شده است. مفضّل بن عمر - كه از بزرگان اصحاب امام صادق عليه السلام است - ، از اين امام روايت كرده كه ۲۵ نفر از كوفه و هفت نفر اصحاب كهف و برخى ديگر از بزرگان مانند سلمان و تعدادى از قوم موسى عليه السلام بازگشت مى كنند. به نام برخى پيامبران نيز اشاره شده است.[۱۰۲]

۸ . بازگشت انبيا و اوليا. فيض بن ابى شيبه از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه با قرائت آيه: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ... » فرموده: همه انبيا از آدم به بعد، به پيامبر خدا ايمان مى آورند و به دنيا باز مى گردند و در ركاب امير مؤمنان عليه السلام خواهند جنگيد.[۱۰۳]

اين حديث صحيح، هم به اصل رجعت اشاره دارد و هم رجعت انبياى الهى و امير مؤمنان عليه السلام را بيان مى كند. در برخى احاديث، بر رجعت پيامبر خدا صلى اللّه عليه و آله و امام على عليه السلام ، تصريح خاص شده است.[۱۰۴]

۹. شبهات به حقّانيت رجعت. گروهى ديگر از احاديث، به زيارت هاى امامان عليهم السلام مربوط اند. در بسيارى از زيارت نامه ها شهادت مى دهيم كه رجعت امامان عليهم السلام ، حق است و از خداوند متعال درخواست مى كنيم كه ما را نيز در رجعت آنها شريك سازد و به دنيا باز گرداند.[۱۰۵]۱۰. اوّلين رجعت كنندگان. برخى احاديث، اوّلين رجعت كننده را امام حسين عليه السلام معرّفى كرده اند.[۱۰۶]همچنين در پاره اى از احاديثِ مربوط به بازگشت انبيا و اوليا، ترتيب آمدن آنها نيز ذكر شده است.

احاديث ديگرى وجود دارند كه از مضاعف بودن عمر افراد در رجعت سخن مى گويند[۱۰۷]يا از تعجّب ميان جمادى و رجب به دليل ملاقات مردگان با زندگان.[۱۰۸]اين احاديث، ضعيف اند و ما در استدلال بر رجعت نيازى به استناد به آنها نداريم.

ساير ادلّه رجعت

بسيارى از علماى شيعه براى اثبات رجعت، از اجماع يارى گرفته اند. در اين مورد كه اعتقاد به رجعت در ميان شيعيان، بويژه در عصرهاى متقدّم، اجماعى بوده، ترديدى نيست. اين موضوع را مخالفان نيز قبول دارند؛[۱۰۹]امّا اين اجماع، در صورتى حجّيت دارد كه طريقى قاطع براى اثبات نظر معصوم عليه السلام باشد. با وجود ادلّه متعدد قرآنى و حديثى، نيازى به استناد به اجماع براى اثبات نظر معصوم عليه السلام باقى نمى ماند، هر چند وجود چنين اجماعى، اطمينان به وقوع رجعت را بالا مى برد و جايى براى  ترديد باقى نمى گذارد.

برخى انديشمندان[۱۱۰]خواسته اند از آنچه در حكمت هاى رجعت گفته شد، استدلالى عقلى بر ضرورت آن بياورند. آنان سعى كرده اند كه با چينش مقدّمات چهارگانه، بگويند: موانعى براى فعليت يافتن خاصيت وجودىِ پيامبر صلى اللّه عليه و آله و ائمّه اطهار عليهم السلام وجود داشته كه نمى تواند استمرار يابد؛ زيرا «القسر لا يدوم؛ قسر[۱۱۱]نمى تواند دائمى باشد». بنا بر اين، عقلاً بايد رجعت اتّفاق بيفتد.

اين استدلال از چند جهت مخدوش است. مى توان پرسيد: كدام دليل عقلى اثبات كرده است كه بايد خاصيت وجودى هر موجودى، فعليت پيدا كند؟ نهايت چيزى كه مى توان گفت، اين است كه ايجاد فرصت براى تكميل اين ظرفيت هاى وجودى از نظر عقلى، استحسان دارد؛ امّا نمى توان از آن ضرورت و الزام را نتيجه گرفت.

ثانياً قاعده «القسر لا يدوم» اگر درست باشد، در امور طبيعى جارى مى شود؛ امّا در امور انسانى كه با اراده هاى مردم سر و كار پيدا مى كنيم، سخن گفتن از قسر، درست نيست. آن جا قسرى در كار نيست، تا اين كه در دائمى بودن يا نبودن آن گفتگو شود.

بله، همچنان كه گفته شد، مى توان از استحسان اين امور سخن گفت؛ امّا اثبات ضرورت عقلى، نيازمند استدلالى قوى تر و مؤونه اى بيشتر است. در اين گونه امور، نيازى به تكلّف براى اثبات عقلى نيست؛ زيرا ادله محكم قرآنى و حديثى، بر امكان و وقوع رجعت وجود دارند. احاديث مربوط نيز فراتر از حدّ تواترند.

ادلّه و شبهات مخالفان رجعت

مخالفان رجعت، سعى كرده اند براى موضع خود، ادلّه اى بياورند. شيخ حرّ عاملى، شبهات آنان را به تفصيل نقل كرده و پاسخ داده است.[۱۱۲]برخى از آنها صرفاً استبعاد[۱۱۳]است و برخى ديگر، استناد به ادلّه نقلى و برخى ديگر، ادّعاى نداشتن دليل بر اثبات رجعت؛ امّا چنان كه پيش تر ملاحظه شد، با وجود ادلّه قرآنى بر وقوع رجعت، نه جايى براى استبعاد وجود دارد و نه ادّعاى بى دليلى پذيرفتنى است.

بنا بر اين، تنها بايد ديد آيا دليلى بر نفى رجعت وجود دارد كه با ادلّه اثبات رجعت، تعارض كند يا نه. مهم ترين استدلال هاى مخالفان به شرح زير است:

۱.خداى متعال، تقاضاى بازگشت عدّه اى را هنگام مرگ رد مى كند. چگونه مى توان پذيرفت كه پس از مرگ باز گردند. قرآن كريم مى فرمايد:

«حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّى أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ.[۱۱۴]

چون مرگ به يكى از آنان رسد، مى گويد: «پروردگارا! مرا برگردان تا كارهاى شايسته اى ن كه ترك كرده ام، به جا آورم». هرگز! اين سخنى است كه وى مى گويد و در جلوشان برزخى است تا روزى كه مبعوث شوند»».

قرآن، ادّعاى درخواست كنندگان بازگشتن را تكذيب مى كند و مى فرمايد:

«وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ.[۱۱۵]

و اگر هم باز گردانده شوند، قطعاً به آنچه از آن منع شده بودند، بر مى گردند و آنان دروغگويند».پاسخ: با استفاده از آيات ذكر شده و توجّه به معناى رجعت، مى توان فهميد كه ميان رجعت اصطلاحى و اين آرزوى كافران، دست كم، چهار تفاوت وجود دارد:

يك. درخواست بازگشت كافران به هنگام مرگ، براى از سرگيرى عمل است؛ امّا رجعت كافران در آخر الزمان، براى عمل نيست و هيچ فرصتى براى اصلاح اعمال به آنان داده نمى شود. حتّى اگر كافران بخواهند آن زمان ايمان بياورند، اين ايمان، مفيد نيست؛ زيرا به فرموده قرآن:

«يَوْمَ يَأْتى بَعْضُ آياتِ برَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فى إيمانِها خَيْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ.[۱۱۶]

روزى كه برخى نشانه هاى خدا آشكار شوند، ايمان كسى كه پيش از آن، ايمان نياورده، يا به هنگام ايمان، كار نيكى انجام نداده است، براى او سودى نخواهد داشت. بگو: چشم به راه باشيد، ما نيز چشم به راهيم!».

ظهور امام مهدى عليه السلام ، يكى از آيات پروردگار است كه پس از آن، ديگر ايمان كافران، پذيرفته نخواهد شد. بر اين موضوع در تعدادى از احاديث اسلامى، تأكيد گرديده است.

دو. اراده كننده در رجعت، خداوند است؛ امّا درخواست بازگشت كافران، از سوى خود آنهاست. به عبارت ديگر، در هنگام ديدن نشانه هاى مرگ، كافران مى خواهند فرصتى ديگر باره بيابند تا شايد در زندگى دنيا كارى نيك كنند و توشه اى براى آخرت برچينند؛ امّا در رجعت، آنان هيچ تمايل به بازگشت ندارند؛ زيرا در اين بازگشت، فرصتى براى عمل ندارند؛ بلكه به هدفى ديگر باز گردانده مى شوند.

سه. هدف در رجعت، مجازات كافران است؛ امّا هدف كافران از تقاضاى بازگشت به دنيا در هنگام ديدن نشانه هاى مرگ، رهايى از مجازات برزخ و آخرت است.

چهار. در تحقّق هدف رجعت، تخلّفى نيست؛ ولى در تحقّق هدف كافران، تخلّف هست؛ يعنى آنان دروغ مى گويند و چنان كه قرآن مى گويد، اگر باز گردند، به وعده هايشان عمل نمى كنند.

۲. بازگشت كافران به دنيا پس از ديدن عذاب هاى برزخ و ديدن آنچه پس از مرگ رخ مى دهد، موجب مى شود كه آنان فرصتى ديگر براى عمل پيدا كنند و با يقينى كه پيدا كرده اند، به عمل بپردازند. در اين صورت، ديگر جايى براى مجازات آنها باقى نمى ماند و تفاوتى با مؤمنان نخواهند داشت و اين، بى عدالتى است.

پاسخ: خداوند متعال، چنين فرصتى را براى كافران و مجرمان فراهم نمى سازد. آنان خواهان بازگشت به دنيا براى عمل نيك هستند؛ امّا اين خواسته اجابت نمى شود. خواسته آنان، از هنگام ديدن نشانه هاى مرگ آغاز مى گردد[۱۱۷]و در صحراى محشر، تكرار مى شود و مى گويند: خدايا! اينك چشمان ما گشوده شد و زين پس، گوش به فرمان تو خواهيم بود. ما را باز گردان تا كار نيك كنيم. ديگر يقين آورديم.[۱۱۸]در اين جا پاسخى به آنان داده نمى شود، تا اين كه آنان را به نزديكى دوزخ مى برند و آتش را از نزديك مشاهده مى كنند. در اين حال به التماس مى افتند و آرزو مى كنند كه كاش از جمله مؤمنان بودند و نشانه هاى پروردگار را انكار نمى كردند. در اين جا خداوند متعال بر اين موضوع تأكيد مى كند كه باز نمى گردند؛ امّا اگر هم باز گردند، به همان كارهايى باز خواهند گشت كه از آنها نهى شده اند و آنان دروغ مى گويند.[۱۱۹]آنان پس از اين كه وارد آتش شدند و گرما و غل و زنجير داغ و آب هاى جوشان را چشيدند، فريادشان بلند مى شود كه: پروردگارا! ما را از اين جا خارج ساز. قول مى دهيم كه كارهاى نيك كنيم و گذشته را جبران نماييم. به آنان با زبانى خرد كننده خطاب مى رسد كه: ساكت شويد و سخن نگوييد. مگر به قدر كفايت به شما عمر نداديم تا پند گيريد؟! مگر براى شما به قدر كافى انذار دهندگان نيامدند؟! حال بچشيد كه امروز ياورى براى ستمكاران وجود ندارد.[۱۲۰]

بنا بر اين، بازگشتى براى كافران وجود ندارد و اگر هم باز گردند، اعمال نيك نخواهند كرد و عدالت بر هم نمى خورد. افزون بر اين، رجعت اصطلاحى اصلاً ربطى به اين تقاضاى بازگشت كافران ندارد. رجعت، براى مجازات است و آن هم مخصوص عدّه اى اندك از رئوس گم راهى و كفر است.

۳. قرآن فرمايد: «وَ حَرَامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكنَاهَا أَنَّهُمْ لاَ يَرْجِعُونَ.[۱۲۱]

و بر [مردم ] شهرى كه آن را هلاك كرده ايم، بازگشتشان [به دنيا] حرام است».

بنا بر اين، قرآن به صراحت، رجعت را رد مى كند.

پاسخ: با توضيحى كه پيش تر در باره اين آيه داده شد، معلوم شد اين آيه نه تنها مخالف رجعت نيست، بلكه از بهترين ادلّه براى اثبات رجعت است؛ زيرا آيه مى گويد گروهى خاص باز گشت ندارند و لازمه اش اين است كه گروهى ديگر بازگشت دارند.

ممكن است گفته شود كه رجعت كنندگان، هم از مؤمنان اند و هم از كافران. اگر هلاك شدگان، از كافران باشند، آن گاه رجعت آنان، بر اساس اين آيه، ناممكن است؛ امّا بايد توجّه داشت كه رجعت كافران، به منظور چشيدن عذاب دنيوى است. كسانى كه هلاك شده اند، يك بار اين عذاب را چشيده اند و ديگر نيازى به رجعت آنان نيست. همچنين نبايد فراموش كرد كه همه كافران و مشركان، هلاك نشده اند. اقوامى اندك از آنان به هلاكت رسيده اند. بسيارى مانده اند تا دوره رجعت آنان فرا برسد و براى مجازات باز گردند.

۴. «أَ لَمْ يَرَوْا كمْ أَهْلَكنَا قَبْلَهُمْ مِنَ الْقُرُونِ أَنَّهُمْ إِلَيْهِمْ لاَ يَرْجِعُونَ.[۱۲۲]

مگر نديده اند كه چه بسيار نسل ها را پيش از آنان هلاك گردانيديم كه ديگر آنها به سويشان بازنمى گردند؟».

پاسخ: اين آيه نيز مانند آيه سابق است كه از بازگشت نيافتن گروه هايى سخن مى گويد كه هلاك شده اند و نمى تواند نافى رجعت باشد. در واقع از اين دو آيه استنباط مى شود كه نسل هاى هلاك شده، به دليل اين كه يك بار عذاب دنيوى شده اند، ديگر بازگشتى ندارند تا دوباره عقوبت شوند و تنها عذاب برزخ و حساب و كتاب آخرت پيش روى آنان است؛ امّا كسانى كه در دنيا عذاب نشده اند و سزاوار آن هستند، بازگشت دارند.

۵ . برخى، اشكالى عقلى مطرح مى كنند و مى گويند: برگشت گناهكاران، به يكى از دلايل زير انجام مى شود: مجازات، اذيّت يا بيان خيانت آنها به مردم. مجازات را در آخرت خواهند كشيد و مجازات دنيوى آنها ظلم است. اذيّت را در قبر خواهند ديد. بيان خيانت آنها نيز در اين زمان فايده ندارد، براى مردم زمان خودشان مفيد است، نه مردم زمان ديگر.[۱۲۳]

پاسخ: احاديث باب رجعت، تصريح دارند كه باز گرداندن مجرمان، براى مجازات دنيوىِ آنان است و مجازات دنيوى، هيچ منافاتى با عذاب آخرت ندارد و ظلم نيست، چنان كه اگر قاتلى را در دنيا قصاص كنند، باز هم در آخرت عذاب در انتظارش هست. چشيدن شيرينى اجراى عدالت در دنيا، حق مظلومان است. بنا بر اين، نبايد اجراى اين حق را منافى عذاب آخرت دانست. همچنين مى توان بيان خيانت آنان را براى ديگران، از جمله دلايل رجعت آنها دانست. اين بيان، تنها براى مردم زمان خودشان مفيد نيست؛ بلكه براى مردم هر زمانى مفيد است و مى تواند درسى عبرت آميز باشد.

۶. چنان كه پس از اين خواهد آمد، رجعت امامان عليهم السلام در زمان امام زمان عليه السلام اتّفاق خواهد افتاد. به ادلّه عقلى و نقلى اثبات شده كه ممكن نيست يك چشم به هم زدن زمين، از حجّت، خالى بماند، و ممكن نيست غير افضل بر افضل مقدّم شود... با اين مقدّمات، رجعت معنا ندارد؛ چون لازم مى آيد يا امام مهدى عليه السلام از امامت عزل شود، در صورتى كه بر حسب ادلّه، امامت او تا قيامت ادامه دارد، يا غير افضل - يعنى امام زمان عليه السلام بر افضل - ، يعنى امير مؤمنان عليه السلام يا امام حسين عليه السلام - مقدّم باشد و يا عدد امامان از دوازده نفر زيادتر باشد و رياست امام، عمومى نباشد.[۱۲۴]

پاسخ: اوّلاً اگر امامت غير افضل به امر و اجازه خود افضل باشد، اشكالى ندارد. ثانياً ممكن است هر يك از امامان رهبرى ناحيه اى را به دست گيرند و به نوعى تقسيم كار قائل شويم. ثالثاً ممكن است رجعت ساير امامان، پس از شهادت امام مهدى عليه السلام باشد. دليلى قاطع بر اين مطلب نيست كه امامت امام زمان عليه السلام تا قيامت ادامه خواهد داشت، به ويژه اين كه در برخى احاديث، از رحلت ايشان و كفن و دفنشان به دست امام حسين عليه السلام سخن رفته است. افزون بر اين، حديثى از رجعت امير مؤمنان عليه السلام و امامان ديگر سخن گفته است و امامان عليهم السلام را به عنوان كارگزاران على عليه السلام معرّفى كرده است.[۱۲۵]

پاسخ هاى ديگرى نيز به اين اشكال داده اند كه براى پرهيز از تطويل، از بيان آنها خوددارى مى كنيم؛[۱۲۶]امّا در هر حال، عدد امامان از دوازده، تجاوز نخواهد كرد و همان امامان قبلى باز خواهند گشت.

۷. رجعت، مستلزم تناسخ است و تناسخ از نظر اسلام، مردود است. پس رجعت، مردود است.

پاسخ: اين اشكال از فهم نادرست معناى تناسخ و معناى رجعت ناشى شده است. تناسخ به معناى آن است كه روح كسى پس از مرگ، در بدنى ديگر، غير از بدن خودش وارد شود؛ امّا رجعت به معناى بازگشت روح به بدن خود فرد است، دقيقاً مانند همان اتّفاقى كه در معاد خواهد افتاد. اگر بازگشت روح به بدن در معاد مستلزم تناسخ است، در رجعت هم هست؛ امّا نه در معاد و نه در رجعت، بازگشت به بدنى ديگر نيست؛ بلكه بازگشت به بدن خود فرد است. بنا بر اين، هيچ امرى كه محال يا خلاف اسلام باشد اتّفاق نخواهد افتاد.

۷. كسى كه به كمال خاصّ خود رسيده، اگر پس از مرگ، دوباره به دنيا باز گردد، رجوع از فعل به قوّه است و اين، محال است؛ زيرا قوّه اى كه يك بار به فعليت برسد، بار ديگر به قوّه باز نمى گردد. نفْس انسان با مُردن، تجرّد پيدا مى كند و يك موجود مثالى يا عقلى مى شود. حال اگر دوباره به دنيا باز گردد، موجودى مادّى مى شود و از فعليت تجرّدى به قوّه باز مى گردد.

پاسخ: اين اشكال وارد نيست؛ زيرا حتّى اگر اين اصل فلسفى كه چيزى از فعل به قوّه باز نمى گردد، درست باشد، امّا زنده شدن موجودى پس از مرگ، از مصاديق آن نيست. انسان پيش از مرگ نيز تجرّد دارد. نفْس انسانى چه هنگام تعلّق به بدن، چه پس از آن و چه با تعلّق دوباره به بدن، مجرّد است. مرتبه نفْس، در هيچ يك از اين حالات تفاوت نمى كند و چنين نيست كه پيش از مرگ، مادّى باشد و پس از مرگ، مجرّد شود و با رجعت، دوباره مادّى گردد. بنا بر اين، چيزى از فعل به قوّه باز نمى گردد؛ بلكه فعليت جديدى پديد مى آيد.[۱۲۷]

در مجموع بايد گفت: اگر كسى نخواهد جزئيات رجعت را آن چنان كه در پاره اى احاديث آمده است، بپذيرد، امّا چاره اى جز قبول اصل رجعت ندارد. ادلّه محكم قرآنى و حديثى در اين زمينه قاطع اند و نمى توان آنها را انكار كرد، هر چند فهم جزئيات رجعت بر برخى دشوار باشد. افزون بر اين، بايد توجّه داشت كه اعتقاد به رجعت، از محكمات اعتقادات شيعى است، امّا از اصول اعتقادى نيست و ندانستن جزئيات و فروع آن يا احياناً غفلت از اصل آن، ضررى به ايمان و اعتقاد فرد نمى زند. البتّه اگر كسى آگاهانه و پس از ديدن ادلّه محكم رجعت، آن را رد كند، مشمول حكم اين آيه شريف مى شود كه در مقام توبيخ منكران از اهل كتاب مى فرمايد:

«وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدينَ.[۱۲۸]

با آن كه در دل به آن يقين آورده بودند، ولى از روى ستم و برترى جويى انكارش كردند. پس بنگر كه عاقبت تبهكاران چگونه بود».

مقارنت رجعت با قيام امام مهدى عليه السلام

در مورد زمان رجعت، به طور قاطع مى توان گفت كه رجعت، امرى مرتبط با ظهور امام زمان عليه السلام است. ميان علماى شيعه در اين زمينه اختلافى وجود ندارد و تقريباً تمام كسانى كه در باره رجعت سخن گفته اند، آن را مقارن ظهور ايشان دانسته اند. چنان كه گذشت، شيخ صدوق در احتجاج بر مخالفان، بازگشت مسيح در آخر الزمان و نماز خواندن وى به امامت امام مهدى عليه السلام را به نقل از آنان بيان مى كند.[۱۲۹]

شيخ مفيد، اعتقاد به رجعت هنگام قيام امام مهدى عليه السلام را بين اماميّه اجماعى مى داند و ادلّه اى بر آن مى آورد و به شبهات مخالفان، پاسخ مى دهد.[۱۳۰]سيّد مرتضى نيز رجعت را هنگام ظهور امام زمان عليه السلام مى داند و اين عقيده را به كلّ شيعه اماميه نسبت مى دهد.[۱۳۱]جالب اين جاست كه وى اين سخن را در پاسخ پرسشى مى گويد كه به تفسيرى شاذ از رجعت معتقد است و رجعت را به معناى بازگشت دولت اهل بيت عليهم السلام در زمان قائم عليه السلام مى داند، نه بازگشت خود آنها، هر چند در اين تفسير نيز زمان رجعت، در ايّام حكمرانى امام مهدى عليه السلام تصوير شده است.[۱۳۲]شيخ طبرسى نيز به صراحت رجعت را هنگام قيام امام مهدى عليه السلام مى داند.[۱۳۳]

علماى بسيار ديگرى نيز به زمان رجعت تصريح كرده و آن را هنگام قيام امام زمان عليه السلام دانسته اند، از جمله: محمّد بن على ابن شهرآشوب مازندرانى،[۱۳۴]فيض كاشانى،[۱۳۵]سيّد شرف الدين على حسينى استرآبادى،[۱۳۶]شيخ حرّ عاملى، محمّد بن[۱۳۷]محمّدرضا قمى مشهدى،[۱۳۸]محمّد اسماعيل خواجويى،[۱۳۹]عبد على بن جمعه عروسى حويزى.[۱۴۰]حتّى مفسّران و عالمان اهل سنّت نيز اين نگرش را از علماى شيعه مى شناسند.[۱۴۱]

علّامه مجلسى نيز همين نظر را برگرفته از احاديث متعدّد به علماى شيعه نسبت مى دهد:

اخبار فراوانى از امامان هُدا از اهل پيامبر صلى اللّه عليه و آله وجود دارد با اين مضمون كه هنگام قيام قائم عليه السلام خداوند، گروهى از اوليا و شيعيان را كه پيش تر مرده اند، باز مى گرداند تا ثواب يارى و معاونت امام زمان عليه السلام نصيبشان گردد و به دليل ظهور دولتش شاد گردند و گروهى را هم از دشمنانش باز مى گرداند تا از آنها انتقام كشد و ... .[۱۴۲]در اين باره چند گونه حديث وجود دارد. در برخى احاديث به طور كلّى از رجعت در هنگام ظهور، سخن رفته است.[۱۴۳]برخى ديگر مى گويند: هنگامى كه زمان قيام قائم عليه السلام مى رسد، در ماه جمادىِ آخر و ده روز از رجب، بارانى بى مانند مى بارد كه خداوند به واسطه آن، بدن هاى مؤمنان و گوشت آنان را در قبورشان مى روياند و ... .[۱۴۴]در برخى احاديث كه پيش تر گذشتند، نام يا تعداد كسانى از اقوام گذشته بيان شده است كه رجعت مى كنند تا در ركاب امام زمان عليه السلام باشند.[۱۴۵]در احاديثى ديگر، دستور خواندن دعا براى رجعت پس از مرگ به منظور درك ايّام ظهور امام مهدى عليه السلام داده شده است.[۱۴۶]روايت شده كه مؤمن پس از مرگ، مانند تازه داماد يا تازه عروس كه بر فراش خود آرميده، با مژده بهشت به خواب مى رود و اهل بيت عليهم السلام را در بهشت رضوى زيارت مى كند و... تا اين كه قائم عليه السلام قيام مى كند. در اين هنگام، خداوند، مؤمن را بر مى انگيزاند تا به نداى امام زمان عليه السلام پاسخ گويد و همراه ديگران دسته دسته به سوى وى مى روند.[۱۴۷]در برخى احاديث، از پرسش مؤمنان از رجعت ديگر مؤمنان در هنگامه ظهور، سخن رفته است.[۱۴۸]

در حديث رجعت، امام على عليه السلام ، از علائم ظهور به حساب آمده است؛[۱۴۹]امّا اين حديث با احاديثى كه اوّلين رجعت كننده را امام حسين عليه السلام معرّفى مى كند و رجعت ايشان را هنگام مرگ يا كشته شدن امام زمان عليه السلام تعيين كرده است، منافات دارد. شايد بتوان گفت كه مراد از اوّلين رجعت كننده در اين احاديث، رجعت پس از مرگ امام زمان عليه السلام است كه اولين رجعت كننده، امام حسين عليه السلام است و هم ايشان متكفّل كفن و دفن امام زمان عليه السلام خواهد شد.

از سوى ديگر، رجعت امام على عليه السلام پيش از ظهور، يكى از رجعت هاى امير مؤمنان عليه السلام است؛ زيرا در احاديث متعدّدى ايشان صاحب «رجعات (بازگشت ها) معرّفى شده است.[۱۵۰]در زيارت هاى ايشان نيز اين موضوع بيان شده است.[۱۵۱]در حديثى گفته شده كه على عليه السلام يك رجعت با امام حسين عليه السلام دارد تا از بنى اميّه انتقام كشد[۱۵۲]و يك رجعت با پيامبر صلى اللّه عليه و آله دارد تا خليفه او باشد و ساير امامان عليهم السلام از عوامل وى باشند.[۱۵۳]علّامه مجلسى  مى گويد: امام على عليه السلام ، هم پيش از ظهور و هم مقارن آن  و هم پس از ظهور، رجعت دارد[۱۵۴]. با اين بيان، مشكل تعارض برطرف مى شود.

نتيجه اين كه تعدّد رجعت از ويژگى هاى امير مؤمنان عليه السلام است كه در هر سه موضع تحقّق مى پذيرد؛ امّا رجعت بقيّه افراد، مؤمن يا كافر، هنگام ظهور است، هر چند نمى توان در تعيين دقيق زمان آن و چگونگى تقارنش با ظهور، سخنى قاطع و دقيق گفت.

اجمالاً اين موضوع قابل اثبات است كه رجعت با ظهور امام مهدى عليه السلام ارتباط دارد و زمان وقوع آن، نزديك ظهور است؛ امّا تقديم و تأخير وقايع ظهور و تعيين دقيق زمان رجعت و اين كه در پى كدام واقعه مرتبط با ظهور اتّفاق خواهد افتاد، ميسّر نيست و ضرورتى هم براى تعيين دقيق آن وجود ندارد.

احاديث در اين باره بسيارند و نيازى به ذكر همه آنها نيست. آنچه اهمّيت دارد و از حكمت هاى رجعت بر مى آيد، همان علم اجمالى به وقوع رجعت با ويژگى هاى كلّى آن است و علم به جزئيات آن، هيچ تأثيرى در اعتقاد به رجعت و تلاش براى به دست آوردن صلاحيت هاى مرتبط با آن ندارد.