عوامل اختلاف قرائات
پرسش :
منشأ اختلاف قرائت ها در قرآن چیست؟
پاسخ :
پديده اختلاف قرائات قرآن عوامل مختلفى دارد كه مهمترين آنها عبارت اند از:
۱. ضعف خطّ عربى
قرآن كريم در آغاز با رسم الخطى نگاشته مىشد كه نقطه و اعراب نداشت و همچنين الف وسط كلمات نوشته نمىشد؛[۱]چنانكه (مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ) را بعضى (مَلِكِ يَوْمِ الدِّينِ) قرائت كردهاند .[۲]از همين رو تلاوت قرآن، بيشتر از آن كه متكى به نوشتار باشد، به گفتار و حفظ متكى بود. حتى عثمان پس از توحيد مصاحف در كنار ارسال هر مصحف به شهرهاى مهمّ اسلامى همچون مكه، بصره، كوفه و شام،[۳]يكى از بزرگترين شخصيتها را كه در قرائت قرآن تبحر داشت و قرائت آن را بىواسطه از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله يا صحابه بزرگ فرا گرفته بود، گسيل داشت.[۴]اين اقدام بيانگر آن است كه خطّ قرآن نمىتوانست به صورت كامل نياز خواننده را به خواندن صحيح برطرف كند.
۲. اختلاف لهجه قبايل عرب
زندگى قبيلهاى در حجاز و فاصله جغرافيايى قبايل از يكديگر، زمينهساز «اختلاف لهجهها» شده بود. اگر چه قرآن به لغت و لهجه قريش نازل شد كه بهترين و فصيحترين لهجه در ميان لهجههاى عرب بود،[۵]اما قاريان قرآن كه لهجههاى گوناگون داشتند، در مواردى در تلفظ يك كلمه ، آن را به لهجه خويش قرائت مىكردند.[۶]همين امر به تدريج باعث اختلاف قرائات شد؛ مثلاً كمله «نَعبدُ» و «نَسْتَعينُ» در برخى از لهجههاى عرب «نِعبدُ» و «نِستعين» قرائت شده است. يا برخى قبايل «واو» مكسور را به همزه بدل مىكردند مثلاً «وعاء» را «اِعاء» تلفظ مىكردند. تاريخ قرائات نشان مىدهد، اختلاف لهجهها درپارهاى از موارد باعث اختلاف قرائات شده است.[۷]
۳. اجتهاد قرّاء
پس از توحيد مصاحف و اعزام قاريان به شهرهاى مختلف اسلامى، چه بسا قاريان در قرائت آيهاى در مصحف كه خالى از هرگونه اعراب و اعجامى بود دچار ترديد مىشدند و در اين گونه موارد به نظر خود عمل مىكردند و هر احتمال را كه در نظر آنان مناسبتر بود برمىگزيدند.[۸]آثار فراوانى مانند الحجّة للقراء السبعة يا الكشف عن وجوه القرائات السبع بر همين اساس تدوين شدهاند تا قرائتهاى مختلف قرّاء را توجيه كنند و براى صحت آن از قواعد ادبى و نحوى دليل اقامه كنند.
[۲]تفسير العياشى : ج۱ ص۲۲؛ التبيان فى تفسير القرآن : ج۱ ص۳۳؛ الكشاف : ج۱ ص۵۶ .
[۳]أحكام القرآن ، ابن عربى : ج۲ ص۱۰۳۶ - ۱۰۴۱ ؛ بيان المعانى : ج۱ ص۳۱.
[۴]مناهل العرفان : ج۱ ص۴۰۲ - ۴۰۳ ؛ تاريخ قرآن : ص۴۶۴ - ۴۶۵.
[۵]أعراب القرآن و بيانه : ج۷ ص۴۴۸.
[۶]ر . ك : البرهان فى علوم القرآن : ج۱ ص۲۲۴؛ تاريخ القرآن الكريم، كردى : ص۸۶ .
[۷]تاريخ قرآن ، محمود راميار : ص۳۶۱.
[۸]ر . ك: الإنصاف : ج۴ ص۱۹۵؛ البيان : ص۱۵۱.
بخش پاسخ گویی پایگاه حدیث نت