چگونگى تشريع نماز در اسلام

نماز ، نماد عبادت و جلوه عبوديت مؤمنان در برابر خداى خويش است و در همه اديان توحيدى[۱]و حتى آيين هاى غير توحيدى ،[۲]به شكل هاى گوناگونى وجود داشته است. نماز در حجاز و جزيرة العرب نيز شناخته شده بوده و برگزار مى شده است ، اگر چه به تعبير قرآن، برخى اعراب جاهلى به جاى نماز ، تنها دست افشانى مى كرده و آواز مى خوانده اند.[۳]

افزون بر اين، وجود اديان ابراهيمى در عربستان و باقى ماندن نسل ابراهيم عليه السلام و فرزندان اسماعيل عليه السلام در مكّه نيز مى توانند اين احتمال را تقويت كنند كه برخى افرادِ معتقد به دين حنيف ابراهيم، نماز را مى شناخته و چه بسا آن را بر پا مى داشته اند.[۴]

در اين ميان ، پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله نيز كه از آغاز زندگى از فيض همراهى فرشته بزرگ الهى و موهبت راه نمايى خداوند، برخوردار[۵]و از نسل ابراهيم و اسماعيل و داراى فطرت حنيف و سرشتى پاك بوده ،[۶]

بى ترديد، بندگى خويش را به گونه اى به درگاه خداى يكتا ابراز مى نموده است. اگر چه هيچ سندى، عبادت و يا حضور ايشان را در كنيسه و كليسايى گزارش نكرده است، اما امام على عليه السلام حضور منظّم و سالانه ايشان را در غار حرا خبر داده[۷]كه به احتمال فراوان، گونه اى ارتباط نهان با خداى رحمان و تفكّر و ذكر و عبادت بوده است. اين ارتباط، اندكى پيش از بعثت و در سى و هفت سالگى پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به اوج رسيد و رؤياهاى راستين و بشارت هاى جبرئيل، ايشان را آماده دريافت وحى و انجام فرائض الهى نمود. بنا به گزارش ابن شهرآشوب، پيامبر صلى اللَّه عليه وآله در اين دوره، وضو و ركوع و سجود را آموخت. همچنين در چهل سالگى و همزمان با بعثت، حدود نماز را فرا گرفته ؛ از آن پس، آن را به صورت دو ركعتى و بى آن كه محدود به وقت خاصى باشد، به جا مى آورد.[۸]دو يار وفادار پيامبر صلى اللَّه عليه وآله، امام على عليه السلام و خديجه كبرا عليها السلام - كه از همان آغاز بعثت به او گرويده بودند - نيز نماز را از ايشان آموختند. برخى گزارش ها از همراهى مكرّر آن دو در برپايى نماز به همراه پيامبر صلى اللَّه عليه وآله در مكّه و يا درّه ها و مخفيگاه هاى اطراف آن حكايت دارند، تا آن جا كه مكّيان و ديگران آنها را ديده و به تدريج، خبر آن در شهر پيچيده است.[۹]مطابق شمارى از احاديث اين باب،[۱۰]نماز به گونه كامل به همراه وضو در جريان عروج پيامبر خدا، به ايشان تعليم داده شد كه اين معنا با سوره اسرا - كه در مكّه نازل شده و به موضوع سفر آسمانى پيامبر پرداخته - و مشخّصاً با آيه ۷۸ اين سوره (مربوط به تشريع اوقات نماز) ، قابل تأييد است.

البته با وجود تعدّد اقوال در باره زمان وقوع معراج، آنچه مسلّم است، اين است كه عروج پيامبر صلى اللَّه عليه وآله به آسمان ، در مكّه و پيش از هجرت به مدينه روى داده است .[۱۱]بنا بر اين، نماز در شكل كامل آن، بر اساس فرمان الهى، در همان مكّه بر پيامبر واجب شده و به احتمال فراوان بر مسلمانان نيز در همان اوان، واجب گرديده است، هر چند دليلى قطعى بر اين ، در اختيار نداريم .

تشريع نمازهاى پنجگانه

ابن شهرآشوب، تشريع اصل نماز را - كه دو ركعتى و فاقد وقت خاصّى بوده - در همان مكّه مى داند كه ابتدا تنها بر پيامبر صلى اللَّه عليه وآله واجب و براى امّت، سنّت بوده است. به نقل او، واجب شدن نماز در قالب نمازهاى پنجگانه، پس از معراج، در سال نهم بعثت،[۱۲]صورت گرفته است. از سوى ديگر، يك روايت كه با سندى معتبر به امام زين العابدين عليه السلام مى رسد، وجوب نماز بر مسلمانان به صورت كنونى را در مدينه و پس از نيرومند شدن اسلام دانسته است.[۱۳]هر چند نقل ابن شهرآشوب، مستند و يا منسوب به معصوم نيست تا نياز به حلّ تعارض ابتدايىِ آن با روايتِ نقل شده از امام زين العابدين عليه السلام باشد، اما مى توان گفت: سخن ابن شهرآشوب، ناظر به اصل تشريع نمازهاى پنجگانه است كه به تصريح بعضى احاديث ، در پى تفويض حقّ قانون گذارى از سوى خداوند به پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ، ايشان با مشورت جبرئيل، پنج وقت را در هر شبانه روز براى آنها تعيين كرد و به مسلمانان آموخت؛[۱۴]ولى روايت امام زين العابدين عليه السلام ناظر به تعداد ركعات هر يك از نمازهاى پنجگانه است كه در آغاز تشريع الهى، همگى به صورت دوركعتى بوده و بعداً با تعيين پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و تأييد الهى بر شمار ركعات برخى از آنها افزوده شده است.[۱۵]گفتنى است چرايى و چگونگى اين ركعت افزايى نيز در برخى احاديث ، بيان شده كه شايسته مراجعه است .[۱۶]