و _ مقاطع زمانی مورد نظر این اثر

مقاطع زمانی تاریخ حدیث شیعه را می‌توان از زوایای گوناگونی تقسیم‌بندی کرد. ما در این نوشتار عصر حضور ائمه علیهم السلام را جداگانه بررسی نموده‌ایم و سپس به تحلیل مکتب‌های برجسته حدیثی پس از آن دوران پرداخته‌ایم. روشن است که دانشوران مطرح شیعه در بازه‌های زمانی یاد شده، به افرادی که در اینجا به بررسی اندیشه‌های آنها پرداخته‌ایم، محدود نمی‌شود ولی چاره‌ای نبوده است که به برخی از مهمترین کسانی که اثری قابل ذکر از ایشان به جا مانده است، که نماینده نگاه وی در موضوع مورد بحث ما باشد، بسنده نماییم.

ز _ نتایج کلی

در واپسین فصل، نتیجه‌های به دست آمده از این نوشتار را در نمایه‌ای گرد آورده‌ايم. آنچه در آنجا می‌خوانيد نتیجه‌هایی کلی است که در این نوشته بدان رسیده‌ايم و از باز گفت نتیجه‌های جزئی‌تر خودداری شده است چه آنها را اهمّیّتی کمتر بود و یادکرد دوباره آنها ملال‌آور و گونه‌ای «تکرار مکرّرات» به شمار می‌آمد. زیرا در پایان هر فصل، به فراخور سخن به نتیجه‌های جزئی به دست آمده نیز اشارت شده است. همچنین در فصل پایانی تلاش کرده‌ایم تا علاوه بر شفاف‌سازی دیدگاه قدما، براساس نتایج فصل‌های گذشته روشهای استوار برای تعامل امروزین ما با حدیث ضعیف پیشنهاد گردد.

ح _ رسالت نهایی این نوشتار و محدوده آن

نکته مهمی را که باید در اینجا یادآور شویم آن است که ما در این اثر تلاش داشته‌ایم تا با نگاهی تاریخی _ تحلیلی شیوه ارزیابی حدیث ضعیف از سوی قدما را به بررسی بگذاریم و به همین جهت و به اقتضای روند بحث تلاش داشته‌ایم به ملاک‌های متعدد آنان در ارزیابی حدیث اشاره کنیم ولی باید توجه داشت که گزارش و تحلیل همه ملاک‌های ارزیابی حدیث از نگاه قدما از محدوده وظیفه و حوصله این نوشتار بیرون است و خود مجال دیگری می‌طلبد. همچنین وظیفه این اثر ارائه تصویری

صورتی که استقرای ناقص هم به عمل نیامد احکام ما همگی وهمی و حدسی و مبتنی بر اساس سست و واهی خواهد بود.^۱

سخن استاد همایی استوار است و البته روشن است که این نکته بنیادین تنها به گستره ادبیات محدود نمی‌شود. و درباره دانش‌های حدیثی نیز درست است. آری! در گستره همه دانش‌هایی که با نقل سر و کار دارند تنها پژوهشی شایسته درنگ است که در موضوع خود بیشترین گزارش‌ها را گرد آورده باشد و نویسنده تا آنجا که توان داشته در کاوش و کنکاش فروگذار نکرده باشد. خواست من از باز گفت سخن استاد، آن است که بار دیگر بر این نکته پای فشارم که در جُستاری چون «حدیث ضعیف از نگاه پیشینیان» به ناچار باید روشی را برگزید که بیشترین اندازه از نگاشته‌ها و آثار رسیده از پیشینیان را در برگیرد. چنین روشی، بی‌شک روش اصولی نیست؛ چه دانش اصول بیش از آن که با جستجوی گزارش‌ها سر و کار داشته باشد با استدلال‌های عقلی برای استوار ساختن یا کنار نهادن یک دیدگاه مرتبط است و این روش در چنین موضوع کارگر نمی‌افتد. وانگهی چنان که گذشت، شمار نگاشته‌های اصولی به جا مانده از سه _ چهار سده نخست، بسیار اندک است و این شمار اندک نمی‌تواند آینه تمام نمای دیدگاه قدما باشد.

ﻫ _ ضرورت همراهی گزارش‌ها با تحلیل داده‌ها

یک نکته دیگر را در اینجا بیافزاییم. با وجود آنچه گذشت نوشتاری که به بررسی چنین موضوعی می‌پردازد، نمی‌تواند تنها گزارش‌گونه باشد و به یادکرد سخنان و دیدگاه‌ها بسنده کند. ناگزیر باید داده‌ها را دسته بندی کند و مهم‌تر از آن، هر جا که باید، تحلیل‌ها و ارزیابی‌های حدیثی، رجالی، تاریخی را به دست دهد. تلاش نگارنده در این نوشته نیز همین بوده است امّا تا چه اندازه به این هدف رسیده است، پرسشی است که پاسخ آن پس از داوری خوانندگان فرزانه روشن خواهد گشت.