1.. فلاح السائل، ص۱۳: «حدثنا الحسين بن احمد المالکی قال قلت لأحمد بن هليل الکرخی اخبرنی عما يقال فی محمد بن سنان من امر الغلوّ فقال معاذ الله هو والله علّمنی الطهور و حبس العيال وکان متقشّفاً متعبداً». ظاهراً در نسخه‌ای که سیّد این روایت را از آن گزارش کرده است در چندین جا «هلال» به «هليل» تصیف شده است. (نک: فلاح السائل، ص۱۳، ۱۵۲، ۲۲۱، ۲۲۷، ۲۳۳، ۳۳۳) یا آن‌که بگوییم «هلیل» گونه ای از شيوۀ نگارش یا گویش واژۀ هلال است.

2.. برای نمونه‌ای دیگر از اختلاف این دو گرایش می‌توان به ماجرای عبدالله بن قاسم حضرمی معروف به بطل اشاره کرد. وی در آغاز از یاران معاویۀ بن عمار دهنی (م ۱۷۵ ق) _ از فقیهان مشهور در میان اصحاب امام صادق و امام کاظم (چنان‌که از نمایۀ نگاشته‌های وی بر می‌آید. در این باره نک: میراث مکتوب شیعه، ص۳۹۵ _ ۴۰۱) _ بود ولی پس از چندی به علت گرایش به افکار غلو آمیز از وی جدا شد (رجال النجاشی، ص۲۲۶) گفتنی است نجاشی دو مدخل با عناوین «عبد الله بن القاسم الحارثی» و «عبد الله بن القاسم الحضرمی المعروف بالبطل‏»آورده است (رجال النجاشی، همانجا) ولی این دو عنوان متعلق به یک نفر هستند و آن هم راوی مورد بحث ماست (نک: میراث مکتوب شیعه، ص۲۰۷). چنان‌که پیداست در اینجا نیز داشتن عقایدی که در آن روزگار غلوآمیز به شمار می‌آمده با حضور در کنار یک فقیه قابل جمع نبوده است و همین امر هم جدایی عبدالله از معاویه را سبب گشت.

3.. رجال النجاشی، ص۱۸۵.

4.. رجال النجاشی، ص۵۱۲.

5.. رجال ابن الغضائری، ص۳۹.

6.. خلاصة الأقوال، ص۶۳.

1.. به اعتقاد برخی محققین عبارت نجاشی دربارۀ جابر بن یزید که: «قلّما يورد عنه شي‏ء فی الحلال و الحرام» (رجال النجاشی، ص۱۲۸) نشان‌دهندۀ همین عدم حضور فعال راوی در حوزۀ فقه است که آن را به عنوان خدشه‌ای بر شخصیت حدیثی راوی و نشانه‌ای بر نزدیکی وی به جریان متهم به غلو مطرح می‌کردند.

2.. رجال الکشّی، ص۵۰۸. این واژه در آن روزگار _ حتی در محافل علمی سنّی _ علاوه بر کاربرد لغوی دقیقاً دربارۀ روایاتی که جو عمومی جامعه آن را بر نمی‌تافته و غلو آمیز می‌دانسته است نیز به کار می‌رفته است. برای نمونه‌هایی از کاربرد این واژه در این معنا نک: کتاب المجروحین، ج۲ ص۲۲۱: دربارۀ روایات کمیل بن زیاد در باب معجزات امیر المؤمنین علیه السلام، دلائل الإمامة، طبری ص۲۱۰: معجزات امام زین العابدین علیه السلام، الخرائج راوندی، ج۲، ص۷۴۳: خبرهای غیبی و اموری از این دست؛ نیز: بصائر الدرجات، ص۲۵۴و ۲۵۵. در آنجا دارد که: آنگاه که رخدادی پيش می‌آمد که حکم آن در قرآن وسنت نبود، خدا بر قلب امام الهام‌هايی فرو می‌فرستد که بدان حکم آن رخداد را باز می‌شناسد و اين از معضلات است.

3.. وی را می‌توان از چهره‌های فقهی کلامی دانست. برای برخی دیدگاه‌های کلامی وی در حوزۀ مقامات معصومان علیهم السلام نک: رجال الکشّی، ص۵۴۰ _ ۵۴۱ و ۵۴۳.

4.. رجال الکشّی، ص۵۰۷ و نيز ص۵۴۶.

5.. همان، ص۵۰۷

6.. احمد بن هلال از وکيلان امام عسکری علیه السلام و از بزرگان شيعه و راويان برجستۀ حديث در عراق به شمار می‌آمد وی ۵۴ بار به حج رفته بود؛ در واپسين سال‌های عمر خود به ناحق به اموال امام علیه السلام که از وجوهات شيعيان فراهم آمده بود دست درازی کرد و از اين رو توقيع شريف امام عسکری در نفرين او صادر شد. (رجال الکشّی، ص۵۳۶ و رجال النجاشی، ص۸۳.) با این حال دلیلی نداریم که وی را در نقل مشاهدات خود از محمد بن سنان متهم بدانیم. دربارۀ وی نک: مکتب در فرایند تکامل، ص۱۳۸، پاورقی.