1.. نبوة: کينه و کدورت.

2.. رجال النجاشی، ص۱۳۴. گاه حتی برخی امور جزئی که علی القاعده دخالتی در راستگویی راوی نداشت و ممکن بود وی برای آن کار توجیهی داشته باشد سبب سوء تفاهم و دوری برخی شیعیان از برخی دیگر می‌شد. برای نمونه جعفر بن معروف می‌گوید: برای اخذ حدیث نزد محمد بن عیسی بن عبید رفتم ولی دیدم که وی قلنسوۀ سیاهی _ نوعی پوشش رایج سر در آن زمان که انواع و اشکالی داشت _ بر سر دارد. از نزد او خارج شدم و دیگر بازنگشتم. وی خود می‌گوید که بعداً از این‌که احادیث زیادی را از دست داده بود به سختی پشیمان گشت. (رجال الکشّی، ص۵۳۷).

3.. رجال النجاشی، ص۳۸۴، درباره محمد بن بحر رهنی: «قال بعض أصحابنا إنّه کان فی مذهبه ارتفاع و حديثه قريب من السلامة و لا أدری من أين قيل ذلک» نيز ص۳۸ دربارۀ حسين بن يزيد نوفلی که اصلی ترين راوی از سکونی است: «وقال قوم من القمیين إنه غلا فی آخر عمره و الله اعلم و ما رأينا له رواية تدلّ علی هذا».؛ رجال ابن الغضائری، ص۴۰ – ۴۱ دربارۀ أحمد بن الحسين بن سعيد، ص۵۳ دربارۀ حسین بن شاذویه، ص۸۶ دربارۀ القاسم بن الحسن بن علی بن يقطين و ص۹۳ دربارۀ محمد بن اورمة. متن سخن این غضائری دربارۀ این چند تن اندکی پس از این به هنگام بحث از دیدگاه وی دربارۀ حدیث ضعیف خواهد آمد. در این موارد هر چند ابن غضائری از اتهام غلو این افراد سخن می‌گوید ولی سیاق عبارت نشان می‌دهد خود مایل به دفع این اتهام است. محمد بن عیسی بن عبید را نیز می‌توان در اینجا یاد کرد که ابن ولید و صدوق وی را تضعیف می‌کردند (رجال النجاشی، ص۳۳۳ و ۳۴۸؛ الفهرست، طوسی، ص۲۱۶) _ و ظاهراً ریشۀ این مسأله هم اتهام غلو وی بود (نک: الفهرست، طوسی، همانجا) _ ولی ابن نوح سیرافی وی را با عبارت «کان على ظاهر العدالة و الثقة» مبرا می‌داند.

1.. کتاب من لا يحضره الفقيه، ج۱، ص۳۶۰.

2.. رجال النجاشی، ص۳۵۴. الفهرست، طوسی، ص۲۲۱.

3.. کتاب من لا يحضره الفقيه، ج۱ ص۳۵۹: «إنّ الغلاة و المفوضة لعنهم الله ينکرون سهوالنبی ويقولون...».

4.. رجال النجاشی، ص۳۳۰: اين شخص محمد بن اورمه بود. از اين گزارش همچنین می‌توان دريافت که از ديدگاه قمی‌ها يکی از پيامدها و لوازمات غلوّ رها کردن نماز وديگر عبادات بود. بر اين پايه می‌توان پرسيد: به راستی آيا همۀ آنانکه به غلوّ متهم شده‌اند نماز و ديگر عبادت‌ها را ترک کرده بودند؟ اگر چنين نباشد _ که نيست _ آنگاه ارزش رجالی بسياری از تضعيف‌های ناظر به غلوّ و واقع‌نمایی آنها با خردۀ بسيار روبرو می‌شود. برای دریافت میزان تأثیر اتهام غلو در تضعیف راویان توجه به یک مقایسه میان شمار راویان ضعیف و راویان متهم به غلو سودمند می‌نماید. برای نمونه از میان حدود ۵۱۰ نفری که علامۀ حلی در بخش دوم خلاصة الأقوال _ که مخصوص یادکرد راویانی است که روایاتشان مردود است _ نام می‌برد بر اساس جستجوی نگارنده دست کم بیش از ۱۰۰ تن به عبارات گوناگون به غلو، تفویض و هم خانواده‌های این دو مفهوم متهم شده‌اند. البته نگارنده همۀ این افراد را از این اتهام مبرا نمی‌داند بلکه سخن آن است که فی الواقع تنها اندکی از اینان دارای انحراف فکری قطعی بوده و آنگونه عقایدی داشته‌اند که ما را از دل آسوده بودن از راستگویی آنان باز می‌دارد ولی اکثریت آنها چنین نیستند.

5.. نگارنده امکان بازگرداندن این عامل سوم را به یکی از دو عامل گذشته نفی نمی‌کند ولی به جهت دقت بیشتر در بررسی عوامل تضعیف آن را جداگانه یاد کرده است. برای توجه برخی متأخّران به نقش این عامل در تضعیف راویان نک: فلاح السائل، ص۱۰.