روايت کردن از ضعيفان را دست کم در گستره رجال ناپسند نمی‌دانسته است. اکنون بر آن نيستم که درباره درستی اين گزاره گفتگوکنم امّا شايد بتوان در پايان اين نوشتار اين گمانه را دقيق‌تر به داوری نهاد.

دو ديگر آنکه گروهی از مشايخ وی که در گستره ماوراءالنهر می‌زيسته‌اند برای رجاليانی چون نجاشی رحمه الله و شيخ طوسی رحمه الله که در آن سوی جهان اسلام ساکن بودند ناشناخته و گمنام بوده‌اند و از اين رو بسياری از آنان از نگاه رجاليان سده پنجم ضعيف يا مجهول به شمار می‌آمدند.

2. در یک جستجوی فراگیر در رجال وی می‌توان گفت بیشتر روايات کشّی و ديدگاه‌های رجالی بدست داده شده از سوی وی در کتابش از چهار راه فراهم آمده است:

الف_ محمد بن مسعود عياشی که برجسته‌ترين استاد کشّی است و بسياری از ديدگاه‌های کشّی برگرفته از ديدگاه‌های اوست. اتفاق را، درباره وی نيز گفته‌اند که «کان یروی عن الضعفاء‌ کثیراً»^۱ ؛ گزارش‌های کشّی از او بیش از 270 روايت است.^۲ آنچه درباره عيّاشی گفتنی است آنکه بیشتر داده‌هایی که وی در رجال الکشّی برای شاگردش بازگو کرده است گزارش‌ها، روايات يا ديدگاه‌هایی رجالی است که از علی بن الحسن بن علی بن فضّال دانشور فطحی مذهب کوفه در نيمه دوم سده سوم هجری بازگو می‌شود. شمار اين گزارش‌ها و روايت‌ها به بیش از 65 گزارش می‌رسد. وی در بسياری از آنها ديدگاه ابن فضّال را درباره راويان حديث می‌پذيرفته است و کشّی نيز بر پايه همان داده‌ها درباره آن راويان داوری کرده است.

ب_ حمدويه بن نُصير: درباره وی، شيخ در رجالش آورده است «حمدویه بن نصیر بن شاهی سمع یعقوب بن یزید روی عن العیاشی^۳ یکنی أبا الحسن عدیم النظیر فی زمانه، کثیر العلم والروایة؛ ثقة حسن المذهب».^۴

خواست نگارنده از اين بخش آن بود که نشان دهد در بررسی تضعيف‌های رجاليان بايد بیش از پيش ژرف‌نگری کرد و گوشه گوشه تاريخ چهار سده نخست را پيش چشم آورد. به ديگر سخن بايد ديدگان را گشود و با نگاه به واقعيت‌های تاريخی که بر تضعيفات رجالی اثر نهاده است درباره راوی داوری کرد. نبايد رجال را فرمولی کرد و گفت: «ضعّف النجاشی و النجاشی ثقة فالراوی ضعیف». چه، رجال، رياضی و فلسفه نيست.^۱

2. روايت ضعيف و ديدگاه کشّی درباره آن

ابو عمرو محمد بن عمر بن عبدالعزيز کشّی از رجاليان برجسته شيعه در سده چهارم هجری بوده است. هر چند او را به آشنایی با دانش رجال ستوده‌اند^۲ ولی به جهت گزارش فراوان از ضعيفان بر وی خرده گرفته‌اند.^۳ وی ساليانی دراز از شاگردان عيّاشی ديگر دانشور برجسته ماوراءالنهر بوده است^۴ و چنانکه پس از اين خواهيم ديد بسياری از داده‌های خود در رجال و حديث را از او آموخته است.

نگاشته ارجمند وی در رجال را با وجود برخی خرده‌ها^۵ ستوده‌اند.^۶ آنچه اکنون از اين کتاب در دست ماست گزينش شيخ طوسی رحمه الله از آن است.

پرسش بنيادين در اين بخش آن است که کشّی در رجال خود با روايات ضعيف که قاعدتاً بخش بزرگی از آنها به گستره رجال ارتباط دارد چگونه رفتارکرده است؟ برای يافتن پاسخ اين پرسش بايد به نکته‌هایی در نگريست:

1. چنانکه گذشت بر کشّی خرده گرفته‌اند که از ضعيفان بسيار روايت کرده است. اين خرده را می‌توان گونه گون ارزيابی کرد. نخست آنکه بگوئيم او _ به دلايلی _