است؟ برجسته‌ترين نگاشته فقهی شيخ که خوشبختانه به جای مانده است کتاب گرانسنگ المقنعة است اکنون بايد درنگريم که آيا شيخ در اين نگاشته از راويان غير شيعه يا فاسدالمذهب يا روايت‌های مرسل يا مرفوع برای استوارسازی حکمی شرعی سود جسته است يا نه؟

می دانيم که شيخ در المقنعة تنها فتواهای خودرا گزارش کرده است. وی گرچه گاه گاه از متن روايت نيز ياد می‌کند ولی در همين نمونه‌ها نيز بیشتر به ياد کرد یکی دو راوی پايانی حديث بسنده می‌کند. از اين رو تنها بر پايه المقنعة به روشنی نمی‌توان دانست که شيخ تا چه اندازه در فتواهای خود از احاديث ضعيفان بهره برده است. چنان می‌نماید که بهترين راه برای ارزيابی المقنعة سنجشی میان آن و تهذيب الأحکام شيخ طوسی رحمه الله باشد چه شيخ در تهذيب آهنگ آن داشته است که دلايل فتواهای شيخ مفيد را بر نمايد.

از اين رو آنچه را در ارزيابی تهذيب الأحکام درخواهيم يافت می‌توان چونان کارکرد شيخ مفيد رحمه الله در المقنعة به شمار آورد.

اما در ديگر نگاشته‌های فقهی مفيد رحمه الله داستان کم و بیش روشنتر است. دربرخی نمونه‌ها شيخ یک روايت مرسل را مستند یک حکم واجب قرار داده است.‌^۱ گاه نيز یک روايت را که درسند آن یک راوی ضعيف ديده می‌شود، مستندی برای یک استحباب دانسته است.‌^۲ همچنين شيخ روايتی را که به گونه‌ای به ناپسندبودن متعه اشاره دارد بر تقيه حمل می‌کند و بر سند آن خرده‌ای نمی‌گیرد حال آنکه در سند آن دو راوی ضعيف _ که یکی از آن دو واقفی است _ به چشم می‌خورد.‌^۳

از آن سو شيخ گاه بر روايتی که یک راوی ضعيف گزارش می‌کرده است و درون مايه آن شاذّ بوده است، از سوی سند خرده می‌گرفته است اما روايت ديگری را که

باری! در اين بخش نخست نگاه شيخ مفيد را به حديث ضعيف، سپس ديدگاه شاگرد بزرگ وی سيّد مرتضی و سپس چهره برجسته شيعه در نيمه سده پنجم هجری شيخ طوسی رحمه الله را بر می‌رسيم.

1. شيخ مفيد رحمه الله و حديث ضعيف

پيش از بررسی ديدگاه شيخ درباره حديث ضعيف بايسته است نگاه وی را درباره یک موضوع فراگیرتر يعنی خبر واحد به دست دهيم. وی در التذکرة_ که تنها نگاشته به جا مانده از وی در گستره دانش اصول فقه است _ می‌نويسد:

فأمّا خبر الواحد القاطع العذر فهو الذی یقترن إلیه دلیل یفضی بالناظر فیه إلی العلم بصحّة مُخبَره و ربّما کان الدلیل حجة من عقل و ربّما کان شاهداً من عرف و ربّما کان إجماعاً بغیر خلف فمتی خلی خبر الواحد من دلالة یقطع بها علی صحة مخبره فإنّه کما قدمناه لیس بحجة ولا موجب علماً و لا عملاً علی کلّ وجه.^۱

اگر نيک بنگريم از ديد شيخ پذيرش خبر واحد در چنين هنگام در حقيقت به معنای پذيرش یک دليل يقين آور است و نه پذيرش خبری که به خودی خود علم آور نيست.

اين ديدگاه چنانکه در بخش «خبر واحد» گفتيم از ديدگاه معتزليان آن روزگار اثر پذيرفته بود. در آن روزگار شيخ مفيد و انديشوران بزرگ شيعه برای استوارسازی یک دليل شرعی يا اعتقادی به کمتر از دليلی که علم آور باشد بسنده نمی‌کردند. دست کم سخن آنان در نگاشته‌های اصولی شان چنين بود. اکنون ولی پرسش بنيادين آن است که شيخ را در عمل _ در نگاشته‌های فقهی و کلامی خود _ شيوه چه بوده است؟

يکم: حدیث ضعیف در حوزه فقه

آيا شيخ در احکام فقهی خبر واحد _ و از آن میان احاديث ضعيف _ را می‌پذيرفته