يکم: نگاه اصولی شيخ به حديث ضعيف

شيخ در عدة الأصول در جستاری دراز دامن نخست درستی و روایی عمل به خبر واحد را بر نموده^۱ و سپس به ويژگی‌های خبری که شايسته پذيرش است اشاره کرده است. وی در آن‌جا چگونگی روبرویی با روايت‌های راويان سنی مذهب، يا شيعیان فاسد المذهب مانند فطحيه، واقفه و نیز راويانی که به غلوّ يا ديگر نشانه‌های تضعيف متهم‌اند به گستردگی فراز آورده است. پيش از باز گفت سخن شيخ يادکرد یک نکته شايسته است: اين بخش از سخنان شيخ در جايگاه نشان دادن چگونگی ترجیح یک خبر در برابر خبری ديگر در هنگام تعارض است ولی با اين همه از گونه سخن و سياق آن هويداست که محک‌ها و نشانه‌هایی که شيخ در اين بخش پيش چشم می‌نهد تنها به حالت تعارض دو روايت محدود نمی‌شود و فراگیرتر از آن است. اکنون بنگريد که شيخ شيوه شيعیان را در چهار سده نخست در برابر روايت‌های راويان ضعيف چگونه به تصوير می‌کشد:

وأما العدالة المراعاة فی ترجیح أحد الخبرین على الاخر فهو: أن یکون الراوی معتقداً للحق، مستبصراً ثقة فی دینه، متحرجاً من الکذب غیر متهم فیما یرویه.

فأمّا إذا کان مخالفاً فی الاعتقاد لأصل المذهب وروى مع ذلک عن الأئمة علیهم السلام نظر فیما یرویه:فإن کان هناک من طرق الموثوق بهم ما یخالفه وجب اطراح خبره. وان لم یکن هناک ما یوجب اطراح خبره ویکون هناک ما یوافقه وجب العمل به. وإن لم یکن من الفرقة المحقة خبر یوافق ذلک ولا یخالفه، ولا یعرف لهم قول فیه، وجب أیضاً العمل به، لما روى عن الصادق علیه السلام أنه قال: (إذا نزلت بکم حادثة لا تجدون حکمها فیما روى عنا فانظروا إلى ما رووه عن علی علیه السلام فاعملوا به) ولأجل ما قلناه عملت الطائفة بما رواه حفص بن غیاث، وغیاث ابن کلوب، ونوح بن دراج، والسکونی، وغیرهم من العامة عن أئمّتنا (علیهم السلام) فیما لم ینکروه ولم یکن عندهم خلافه.

وإذا کان الراوی من فرق الشیعة مثل الفطحیة، والواقفة، والناووسیة وغیرهم نظر فیما یرویه:

رهجويان را روشنایی می‌بخشند. سخن از بزرگی وی و اثری که در روزگار خود و تا سده‌ها بر گستره‌های اصول، فقه، حديث، تفسير و کلام شيعه به جای نهاد وظيفه‌ای است سترگ، اما در اين نوشتار به ناگزيز بايد گزيده سخن گفت که پيش از اين درباره شيخ صدها صفحه کتاب و نوشتار و مقاله نگاشته‌اند. از نگاه اين قلم یکی از بزرگ‌ترين ويژگی‌های شيخ فراگیر بودن دانش وی و در همان حال توجه به گستره هر علم و در نياميختن مرز دانش‌ها بود. وی در هر پنج گستره پيش گفته نگاشته‌هایی بس گرانسنگ به جا نهاده است ولی چيره دستی وی در اين دانش‌ها سبب نشد که برای نمونه فقه او رنگ و بوی کلامی بگیرد يا ديدگاه‌های کلامی را بر گستره حديث تحميل کند. او به گاه نگاشتن تهذيب الأحکام یک فقيه حديث‌پژوه بود و آنگاه که تمهيد الأصول را می‌نگاشت یک متکلم نام آور.

از ديگر ويژگی‌های ارزشمند شيخ آن بود که ديدگاه‌های اصولی وی با کارکرد و روش او در گستره حديث و فقه بسيار همخوان و هماهنگ بود. در کوتاه سخن می‌توان گفت: اصول شيخ از دل حديث و رجالش سرچشمه می‌گرفت و شيخ خود به روش شيعیان تا آن روزگار در برخورد با حديث سخت توجه داشت.پیشتر آن بخش از دیدگاه‌های وی درباره حدیث ضعیف را که در کتاب‌های رجالی او بازتاب یافته بود در کنار دیدگاه‌های دیگر رجالیان متقدم شیعه مطرح ساختیم. علت جداسازی آن بخش از آنچه در اینجا می‌آید آن است که با بررسی دیدگاه‌های شیخ به عنوان یک رجالی در کنار دیگر رجالیان راه برای شناسایی نقاط اشتراک و افتراق وی از دیگر رجالیان هموار‌تر می‌شود تا اینکه دیدگاه‌های رجالی او را با اندیشه‌های کسانی چون مفيد و سیّد مرتضی که در درجه اول فقیهان و متکلمانی برجسته بوده‌اند مقایسه کنیم.

باری! در اين بخش ديدگاه شيخ درباره حديث ضعيف را در دو گستره بر می‌رسيم:

نخست ديدگاه اصولی وی که در نگاشته ارجمندش: عدّة الأصول نمايان است. دوم شيوه عملی شيخ در برابر حديث ضعيف در دو نگاشته برجسته فقهی حديثی‌اش: تهذيب الأحکامو الاستبصار.