در طريق رفع نيازهای جامعه‌ای تدوين يافته و قابل پياده کردن و اجرا باشد».^۱ با توجه به اين تعريفها می‌توان گفت: در یک نگاه فراگیر گونه‌ای انسجام و سازماندهی در درون معنای مکتب نهفته است. اکنون برای آشنایی با مفهوم «مکتب حديثی» باید بدانیم که پايه‌های بنيادين یک مکتب حديثی کدام‌اند؟ از نگاه اين ناچيز چند نکته را چونان پايه‌های تعريف یک مکتب بايد پيش چشم داشت:

_ نخست آن که برای سامان يافتن یک مکتب حديثی نوع نگاه دانشوران آن مکتب به حديث و مسائل علوم حديث مانند رجال، تاريخ حديث، فقه الحديث، نقد حديث و مانند آن بايدکم و بیش يکسان یا به یکدیگر نزدیک باشد.

_ دوم آن که آن مکتب حديثی در یک شهر متمرکز باشد و دانشوران آن مکتب در آن شهر به پژوهش ونگارش در باره حديث بپردازند؛ البته در اين جا گوشزد اين نکته بايسته است که ملاک انتساب یک انديشمند به یک مکتب حديثی آن است که از مبانی فکری آن مکتب پيروی کند، گر چه ساليانی از عمر خود را در شهری ديگر به سر برده باشد. برای نمونه شيخ صدوق رحمه الله را بی‌گمان بايد پرورش يافته مکتب حديثی قم به شمار آورد. وی گو اين که سالهای بسياری را در بیرون از قم به سفر پرداخته يا در دهه‌های پايانی عمر در «ری» رحل اقامت افکنده و درآن جا نيز در گذشته است ولی پايه‌های انديشه حديثی وی در همان سه دهه نخست عمر و در درس ابن وليد استاد چيره دست اين مکتب استوار آمده است. باز از همين روست که فاضل آبی را از پيروان مکتب حلّه و گسترش‌دهندگان انديشه حديثی اين مکتب به شمار آورده‌ايم. چه نگاشته بنيادی وی _ کشف الرموز _ بی‌کم و کاست بازتاب‌دهنده انديشه‌های محقّق حلّی رحمه الله است، گرچه وی خود در ايران زاده شد و جز چند سالی را در حلّه به سر نبرد.

_ از ديگر ويژگی‌های یک مکتب حديثی آن است که حلقه‌های خواندن، بازگفت و روايت حديث، نگارش نوشته‌های حديثی، ارزيابی راويان و احاديث آنان و کارهای علمی از اين دست، در آن مکتب فراوان به چشم می‌خورد. از میان همين

3. حدیث موثّق

شهید این دسته از احادیث را قویّ نیز نامیده و در تعریف آن آورده است: «هو ما دخل فی طریقه من نصّ الأصحاب علی توثیقه مع فساد عقیدته... و لم یشتمل باقیه علی ضعفٍ»؛^۱ مامقانی نیز همین تعریف را برگزیده و سپس درباره این که کدام یک از دو دسته احاديث حسن یا موثق، برتر است گفتگو کرده است.^۲

۴. حديث ضعيف

در بخش‌های آينده _ به ياری کردگار _ از سرآغاز دگرگونی در دسته‌بندی حديث پس از قرن هفتم سخن خواهم گفت اما در اينجا به همين اندازه بسنده می‌کنم که دانشيان حديث شيعه از روزگار شهيد ثانی تاکنون^۳ حديث ضعيف را در کنار سه دسته ديگر از احاديث _ صحيح، موثّق و حسن _ ياد کرده‌اند؛ شهيد ثانی آن را اين گونه شناسانده است: «الضعیف و هو ما لا یجتمع فیه شروط أحد الثلاثة المتقدّمة^۴ بأن یشتمل طریقه علی مجروح بالفسق و نحوه أو مجهول الحال أو ما دون ذلک کالوضّاع...».^۵ بر پايه اين شناسايی، حديثی را که سندی پيوسته ندارد نيز ضعيف به شمار می‌آورند.^۶

۵. مکتب حديثی

دانشوران واژه مکتب را گونه گون شناسانده‌اند. برخی گفته‌اند: «مکتب سازمان منسجم و مستقرّی از آگاهيها يا آموزش‌های عام وخاص است»؛ برخی ديگر در باره آن چنين نوشته‌اند: «مکتب عبارت است از مجموعه نظرات منسجم و جامعی که