بر پايه اين ديدگاه ابن ادريس (م598ق) و دانشوران پس از وی از پسينيان خواهند بود.^۱ آيت الله خويی رحمه الله نيز ابن داوود و علامه حلّی رحمه الله را از پسينيان دانسته است.^۲

اگر درباره مرز دقيق میان پيشينيان و پسينيان اندکی گفتگو باشد، باری در اين نکته گفتگویی نيست که شيوه‌ها و معيارهای اين دو دسته از دانشوران در گستره ارزيابی و اعتماد به احاديث يکسان نبوده است. یکی از کهن‌ترين گزارشها که به اين دو گانگی در روش اشاره کرده است سخن صاحب معالم (م1011ق) در منتقی الجمان است ولی وی تنها از این نکته کلی سخن می‌گوید که قدما قرینه‌هایی برای اعتماد به روایت داشته‌اند که اکنون از میان رفته است^۳ ولی به تفصیل این قرائن نمی‌پردازد. اما پس از وی شيخ بهايی رحمه الله (م1031ق) در مشرق الشمسين ضمن اشاره به تفاوت مسلک قدما و متأخّران و به فراخور سخن از چرایی پديد آمدن تقسيم چهارگانه احاديث، به تفصیل درباره معيارهای پيشينيان در ارزيابی احاديث و قرائن اعتماد به روایات نيز گفتگو می‌کند. سخن وی شنيدنی است:

قد استقرّ اصطلاح المتأخرین من علمائنا (رضی الله عنهم) علی تنویع الحدیث المعتبر و لو فی الجملة إلی الأنواع الثلاثة المشهورة أعنی الصحیح و الحسن و الموثق... و هذا الاصطلاح لم یکن معروفاً بین قدمائنا (قدس الله أرواحهم)... بل کان المتعارف بینهم إطلاق الصحیح علی کل حدیث اعتضد بما یقتضی اعتمادهم علیه أو اقترن بما یوجب الوثوق به و الرکون إلیه و ذلک أمور منها وجوده فی کثیر من الأصول الأربعمائة... و منها تکرره فی أصل أو أصلین منها... و منها وجوده فی أصل معروف الانتساب إلی أحد الجماعة الذین أجمعوا علی تصدیقهم... [و] الذی بعث المتأخرین (نوّرالله مراقدهم) علی العدول عن متعارف القدماء.... هو أنه لمّا طالت الأزمنة بینهم و بین الصدر السالف و آل الحال إلی اندراس بعض کتب الأصول المعتمدة..... و انضمّ إلی ذلک اجتماع

حلقه‌هاست که نگاشته‌های حديثی _ رجالی آن مکتب فراهم می‌آيد ومی توان در باره انديشه حديثی آن داوری کرد.

مکتب‌های چندی از روزگار امامان علیهم السلام در گستره حديث شيعه پديد آمده‌اند که کهن‌ترين آن‌ها را بی‌گمان بايد مکتب حديثی کوفه دانست.حديث شيعه در کوفه پرورش، گسترش، و سازمانی ويژه يافت و از اين جاست که مکتب حديثی کوفه تا دهه‌ها بر ديگر مکتب‌های پس از خود چيره بود. بازتابهای اين چيرگی را در یک دو جا از اين نوشتار بر نموده‌ایم.^۱

بر پايه اين نکته‌ها که ياد آور شدیم می‌توان مکتب حديثی را اين گونه شناساند:

«مجموعه انديشه‌هایی کم و بیش همسو و هماهنگ در باره جستار‌های گوناگون علوم حديث چون: رجال، فقه الحديث، تاريخ حديث و موضوعاتی چون ارزيابی حديث، و...که در بازه‌ای مشخص از روند حديث شيعه به دست دانشيان حديث سامان يافته است. اين انديشوران بیشتر در یک شهر می‌زيسته‌اند و انديشه‌های آنان معمولاً از راه حلقه‌های حديثی و در روزگاران پسين بویژه از راه حلقه‌های فقيهان و اصوليان که در آن به انديشه‌ها و مبانی حديثی نيز اشاره می‌شد انتقال يافته است».

۶. قدما و متأخّران

از سده‌های پيش در میان دانشوران حديث و فقه شيعه چنان مرسوم گشته است که دانشمندان حديث، فقه و اصول را به دو دسته متقدمان _ که در اين نوشتار آنان را پيشينيان خوانده‌ايم _ و متأخران _ که آنها را پسينيان ناميده‌ايم _ تقسيم می‌کنند. مرزی دقيق میان پيشينيان و پسينيان تعريف نشده است اما دانشيان حديث معمولاً شيخ طوسی رحمه الله (م460ق) و پيش از وی را از پيشينيان می‌دانند^۲ تا آنجا که شيخ را «لسان القدماء»^۳ به شمار آورده‌اند.