فاسد المذهب‌ها را _ از آن رو که عادل نيستند _ ناروا شمرده بود ولی در عمل و در نگاشته فقهی خود _ المعتبر _ در بسيار جا روايت فاسد المذهب‌ها را پذيرفته است؟

به نظر می‌آید پاسخ را بايد در ويژگی‌ها، بايسته‌ها و سرشت متفاوت دو دانش فقه و اصول جستجو کرد. محقق آنگاه که معارج را می‌نگاشت دسته‌ای از گزاره‌ها و قاعده‌های نه چندان منعطف اصولی درباره ويژگی‌های خبر شايسته پذيرش پيش ديد وی بود و از اين رو ناخودآگاه در بسترآن گزاره‌ها و استدلال‌های اصولی راه می‌پيمود. استدلال‌هایی که بیش آنکه از واقعيت‌های حديث و فقه شيعه ريشه گیرد با انديشه‌های کلامی متکلمان سده چهارم و پنجم به سختی در آميخته بود. شايد هر فقيه ديگری نيز اگر در جايگاه محقق بود بی‌اختيار چنين رويکردی را در نگاشته اصولی خود در پيش می‌گرفت.

ولی گستره فقه _ بخواهيم يا نه _ بیش از اصول با واقعيت‌های حديثی سروکار دارد. در اين گستره _ چنانکه خوانديم _ محقق تجربه حديثی و فقهی دانشوران شيعه را در شش سده پيش در برابر خود می‌ديد و ناگزير _ چونان یک فقيه امامی _ نمی‌توانست درباره عملکرد شيعیان و فقيهان پيشين در برابر روايت‌های فاسدالمذهب‌ها بی‌تفاوت باشد و آن را به هيچ چيز شمُرَد. به هر روی ريشه اين ناهمگونی را پيش و بیش از هر چيز بايد در در بیگانگی دانش اصول _ دست کم در آن روزگار _ از واقعيت‌های حديثی رجالی و رویکرد آن به استدلالهای کلامی و عقلی پی گرفت.^۱

۴. فاضل آبی، و زنده داشتن راه محقق

درآمد

زین الدین ابو علی حسن بن أبی المجد الآبی از برترین رهپویان مکتب فقهی و حدیثی محقق است. وی از شاگردان برجسته محقق حلی بود و نزد او والاترین درس‌های فقهی و اصولی را فرا گرفت. نگاشته مطرح وی کشف الرموز است. وی این کتاب را هنگامی نگاشت که استادش زنده بود. فاضل آبی خود شرايع الإسلام و المختصر النافع را بی‌واسطه از محقق فراگرفته بود و ازهمین رو شرح وی المختصر

گوشزد یک نکته دیگر نیز درباره روش حدیثی محقق بایسته می‌نماید. وی هرگز راویان فاسدالمذهب یا ضعیف را با یک چوب نراند. احادیث آنها را گاه می‌پذیرفت و گاه کنار می‌نهاد. با وجود آنکه سکونی را ضعیف می‌داند ولی بارها روایت‌های وی را فراز آورده و بدانها چنگ زده است.

او نمی‌گفت: چون این راوی فاسد المذهب یا ضعیف است پس روایت‌های وی یکسر ناپذیرفتنی است. برخورد وی با روایت‌های راویان ثقه امامی نیز همینگونه بود. نخست آن روایت را با روایت‌های دیگر، عمل اصحاب، دیدگاه فقیهان بزرگ امامی و اصول عملی فقه می‌سنجید و اگر روایت چنین محک‌ها را پشت سر می‌نهاد و بر آن خدشه‌ای نبود آنگاه آن را می‌پذیرفت. در یک نگاه فراگیر محقق اگر دلیلی برای عمل به روایت‌های ضعیف می‌یافت یا آن روایت‌ها در گستره آداب و سنن بود آن روایت را می‌پذیرفت اما اگر چنین نبود و _ برای نمونه _ تنها یک فاسد المذهب حکمی را گزارش کرده بود که دلیلی برای پذیرش آن نبود، کنارش می‌نهاد؛ بنگرید:

... و اعلم أن الروایتین ضعیفتان... و أما الثانیة فروایة عبدالله بن بکیر و هو فطحیّ لا أعمل بما ینفرد به...»^۱ و در جای دیگر درباره روایتی از «وهب بن وهب»: «و «وهب» هذا عامی ضعیف لا یعمل بما ینفرد به... .^۲

در اینجا یادکرد این نکته شایسته است که نباید گمان کرد همه نمونه‌هایی را که محقق در آن‌ها به عمل اصحاب استناد کرده است پذیرفته‌ایم؛ چه داوری درباره اینکه آیا عمل اصحاب در همه آن نمونه‌ها حقیقتاً وجود داشته است یا نه از وظیفه این سیاهه بیرون است. در این بخش تنها بدنبال آن بودیم که برجستگی «عمل اصحاب» را در اندیشه و شیوه محقق برنمائیم و بر آن چونان راهی برای دل آسوده بودن از صدور و حجّیّت حدیث پای فشاریم.

در پايان اين بخش گاه آن است که درباره پرسشی که پيش از اين درباره آن سخن گفتيم گفتگو کنيم. چرا محقق در نگاشته اصولی خود _ معارج _ پذيرش روايت‌های