در گستره کاربرد واژه ضعیف نیز بیشتر نگاه وی به سند بوده است و کم و بیش در همه نمونه‌ها روایتی را که راوی‌ای ضعیف در سند آن به چشم می‌خورد ضعیف می‌نامید. البته چنانکه دیدیم وی گاه حتی روایت راوی فاسد المذهب ثقه را نیز ضعیف خوانده است و این نیز خود گواهی دیگر بر این نکته است که کاربرد این واژه با آنچه از سده هشتم تا امروز فراگیر شد اندکی دیگرگون است.

ششم: نگاهی به آنچه گذشت

از همه آنچه گذشت می‌توان بدین نکته ره یافت که فاضل آبی حدیث ضعیف (= حدیثی که یک راوی آن ضعیف باشد)^۱ را یکسر بی‌ارزش نمی‌دانست و گاه از آن سود می‌جست. وی در عبارتی کوتاه و گویا رویکرد خود به روایتها را اینگونه بر می‌نماید: «والحقّ التزام الروایات إن کانت معدومة المعارض مؤیدة بالنظر أو علیها عمل الأصحاب أو بعضهم مع عدم المخالف و مع التعارض یعمل بالأصحّ سنداً».^۲ به گمان بسیار استدلال وی در اینجا مانند استادش محقق حلی بود که می‌گفت: «فلأنّ مع عدم الوقوف علی الطاعن والمخالف له یتیقّن أنّه حقّ لا ستحالة تمالی الأصحاب علی القول الباطل و خفاء الحقّ بینهم...».^۳

۵. علامه حلی حسن بن یوسف بن مطهّر (۶۴8 _ 72۶ق)

درآمد

«علامه حلّی» از جمله دانشوران و مفاخر بزرگ شیعه است که بی‌شک نام وی تا قرنها در آسمان دانش‌های اسلامی می‌درخشد. وی در بسیاری از حوزه‌های علوم اسلامی از صاحب‌نظران برجسته به شمار می‌آید و به طور خاص در حوزه حدیث پژوهی باید وی را یکی از اثرگذار‌ترین عالمان متأخر دانست.

حالی که خود _ چنانکه گذشت _ إسماعیل را مجهول می‌دانست.^۱ در سند همین حدیث علی بن ابی حمزة بطائنی نیز دیده می‌شود. در یک دو نمونه نیز روایتی را که ابراهیم بن هاشم باز گفته است و دیگر راویان آن ثقة هستند حسنه دانسته است.^۲ وی واژه حسنه را برای روایتی که همه راویان آن ثقة هستند نیز به کاربرده است.^۳ بنابراین چنان می‌نماید که وی واژه صحیح را بیشتر برای روایت‌هایی که همه راویان آنها ثقه بوده‌اند به کار می‌برد. البته این گزاره استثناءهایی اندک نیز دارد ولی با این همه اگر واژه «صحيح» را در کشف الرموز برای ستایش از یک حدیث بیابیم می‌توانیم بگوئیم اصل نخستین آن است که راویان آن همگی ثقة‌اند.

برای واژه حسن نیز می‌توان گزاره‌ای کم و بیش مانند آنچه گذشت فراز آورد. در بیشتر نمونه‌ها وی واژه حسن را برای روایت‌هایی به کار برده است که راویان آن بیشتر ثقه‌اند و اندکی نیز ممدوح و واژه «حسنة الرجال» که وی درباره راویان یک حدیث به کار برده است می‌تواند شاهدی بر این سخن باشد.

به هر روی فاضل آبی این دو واژه را کم و بیش در همان معنایی که استادش محقق حلی به کار می‌برد استفاده کرده است؛ وی از کاربرد این دو واژه شایسته اعتماد بودن راویان حدیث و در پی آن خود حدیث را می‌خواست بنا بر این کاربرد این دو واژه از سوی فاضل آبی با معنای خواسته شده از سوی پسینیان متفاوت است گر چه مقداری بدان نزدیک است. به سخن روشنتر از روزگار محقق حلی اندک اندک توجه به وثاقت راویان فزونی گرفت و ارزیابی حدیث آرام آرام بر پایه سند پی‌ریزی شد و از این رو واژه صحیح یا حسن را نیز بیشتر با توجه به وثاقت راویان حدیث درباره آن به کار می‌بردند. این نکته ایست بس شایان درنگ و درایت که پس از این درباره آن بیشتر سخن خواهیم گفت.