کتاب‌های خود از روی برخی «أصول» یاران امامان گزارش می‌کرد. آنگاه که محقق حلی دیباچه المعتبر را می‌نگاشت از آن خبر می‌داد که بسیاری از نگاشته‌های یاران امامان علیهم السلام _ کسانی چون احمد بن خالد البرقی، بزنطی، حسین بن سعید و همتایان آنها _ در دسترس وی و دانشوران آن روز است.^۱ علاوه بر آن پیشتر این نکته را با چند نشانه فراز آوردیم که حلّیان میراث داران نگاشته‌های هفت سده پیش از خود بودند و بسیاری از نوشته‌های کهن شیعیان از راه آنان به دست ما رسیده است پس نمی‌توان گفت در گذر این هفت سده نشانه‌های اعتماد به حدیث چنان کمیاب گشت که علامه و ابن داوود را به بخش‌بندی چهار گانه حدیث واداشت. برای شواهد دیگری بر وجود قرائن مورد بحث، علاوه بر آنچه در اینجا و فصول گذشته آمد، نک: اندیشه‌شناسی محدثان حلّه، ص271 _ 269.

چنان می‌نماید که پاسخ را باید در نکته‌ای یافت که در بخش پیشین از آن یاد کردیم و بر آن پای فشردیم و نشانه‌های آن را نیز برنمودیم. رجال و حدیث از روزگار محقق حلی و پس از آن اندک اندک به خدمت فقه در آمد و این روند از روزگار ابن داوود و علامه شتاب بیشتری گرفت. آنان که در این روزگار کتابی رجالی نگاشتند، پیش از آن فقیه بودند و به رجال از آن رو که فقه را به کار می‌آمد در می‌نگریستند.

با چنین ویژگی‌ها که گفتیم طبیعی بود که این دو بزرگوار چنین بخش‌بندی را فراز آورند تا از آن در فقه و به هنگام سنجش و ارزیابی و ارزش گذاری هر حدیث در روند برکشیدن حکم فقهی بهره جویند. حالی که رجالیان پیش از آنها رجال را برای آن می‌خواستند که بدانند آیا از سخن و حدیث یک راوی می‌توان دل آسوده بود و انتساب آن به معصوم علیه السلام درست است یا نه؟^۲ و از این رو پرسشی که آنان به دنبال

در پایان کتاب خود بخشی را با نام «تنبیهات» گشود و در نهمین تنبیه چنین نوشت: «و منها أنّ کلّاً من الشیخ أبی جعفر محمد بن الحسن الطوسی و الشیخ الصدوق أبی جعفر محمد بن بابویه روی عن رجال لم یلقهم لکنّه بینه و بینهم رجالٌ فمنهم الثقات المستقیمون مذهباً فذاک السند صحیح و منهم الموثّقون مع فساد مذهبهم فذاک عنده قویٌّ و منهم المجروحون فذاک السند ضعیف....».^۱ وی گر چه در اینجا از حدیث «حسن» یادی نکرده است ولی به گاه ارزیابی سندهای شیخ طوسی و صدوق سند آنها تا برخی از نویسندگان کتابها را «حسن» دانسته است. برای نمونه وی سند شیخ طوسی تا حسن بن محبوب را «حسن» خوانده است^۲ و می‌دانیم که رجالیان همه راویان این سند جز _ ابراهیم بن هاشم _ را آشکارا توثیق کرده‌اند. ابن داوود نام ابراهیم را در بخش نخست رجال خود آورده است^۳ و از این رویکرد می‌توان دانست که وی را ممدوح می‌دانسته است بنابراین می‌توان دل آسوده بود که وی واژه «حسن» را در همان معنای اصطلاحی که علامه خواسته بود به کار برده است.

3. پاسخ به پرسشی بنيادين

باری آنچه گذشت کهن‌ترین گزارش‌ها از بخش‌بندی چهارگانه حدیث است که بدان دست یافته‌ام. ولی اکنون جای آن است که بپرسیم: «چه چیز علامه و ابن داوود را واداشت که بدین شیوه روی آرند؟» گروهی در پاسخ این پرسش گفته‌اند:

آنان چون دیدند نشانه‌هایی که پیشینیان بر پایه آن بر حدیث تکیه می‌کردند اندک اندک از میان رفته است چاره این کمبود را در آن دیدند که به سند احادیث درنگرند و حدیث را بر پایه آن ارزشیابی کنند. این سخن را بارها گفته‌اند و خوانده‌ایم اما این ناچیز از این سخن قانع نمی‌شود.

چنانکه پیش از این آمد سیّد علی بن طاووس کتابخانه‌ای سترگ و پربار داشت که بسیاری از نگاشته‌های پیشینیان را در خود جا داده بود. وی احادیث فراوانی را در