باشد در پی آن می‌رفت که آیا راوی عادل است یا نه؟ و از آنجا که در فقه هرگز فاسد المذهب یا راوی ضعیف را عادل نمی‌شمرند _ به ناچار چنين راوی نیز غیرعادل به شمار آمد و این غیر عادل بودن _ از نگاه یک فقیه رجال پژوه _ با بی‌ارزش بودن و نا استواری همه روایت‌های وی هم معنا گشت.

این‌چنین بود که دیدگاه یک رجالی سده هفتم _ مانند علامه حلی _ در مواردی حتی از دیدگاه سخت‌گیرترین رجالیان سده پنجم _ مانند ابن غضائری _ نیز تیزتر و تندتر گشت.^۱

از این که بگذریم حتی اگر با علامه حلّی همراه شویم و برآن رویم که صرف فساد مذهب موجب سلب هر گونه اعتماد از حدیث راوی می‌شود اگرچه آن راوی در نقل حدیث راستگو باشد باز در روش پیشینیان میان دو دوره زندگی حدیثی یک فاسد المذهب تفاوت می‌نهادند: پیش از آن که راه کژاندیشی را برگزیند و پس از آن؛ و برای نمونه سخن شیخ طوسی رحمه الله را آوردیم^۲. ولی در بینش جدید رجالی میان این دو دوره تفاوت نمی‌نهند^۳ و روایت هر فاسد المذهب کنار گذاشته می‌شود^۴ و این پرسش اساساً مطرح نمی‌شود که آیا امکان ندارد که بر اساس شواهدی بتوان تشخیص داد که روایت وی مربوط به کدام دوره از زندگی اوست؟ حالی که می‌دانیم در موارد نه چندان اندک قرائنی _ که می‌توان از آنها اطمینان نوعی به دست آورد _ وجود دارند که

پاسخ بدان بودند آن بود که آیا راوی راستگوست یا نه؟ روشن است که در این صورت اگر راستگویی راوی احراز می‌شد فساد مذهب وی دلیلی برای کنار نهادن روایت وی نبود. این پرسش در روزگار علامه و ابن داوود دگرگون شد و از آن پس رجالی _ که از قضا فقیه نیز به شمار می‌آمد _ ملاکهای داوری درباره راوی را از آنچه پیشتر در علم اصول و فقه در خصوص شرایط لازم برای ثبوت عدالت راوی برای وی ثابت شده بود برداشت می‌کرد و از این رو بدنبال آن بود که بداند آیا راوی دارای ایمان و عدالت فقهی هست یا نه؟ تا اگر این خصوصیات را داشت روایتش مقبول باشد وگر نه، نه. در حالیکه برای دل آسوده بودن از صحت انتساب حدیث به معصوم علیه السلام می‌توان صرف احراز راستگویی راوی را به عنوان مقتضی کافی به شمار آورد و تا زمانی که مانعی _ مانند آنکه راوی فاسد المذهب مطلبی در تأیید مذهب خود نقل کند _ یافت نشود بدان اعتماد کرد.

به هر روی روشن است که پاسخ هر پرسش با پاسخ دیگری متفاوت است و مقتضیات هر یک نیز جدا؛^۱

در چند سده نخست اگر راوی ضعیف به شمار می‌آمد ولی کتابی داشت که می‌دانستند درون مایه آن درست است و گزارش آن استوار، هرگز ضعف وی آن‌ها را بر آن نمی‌داشت که آن کتاب را به کنار نهند. حالی که از سده هفتم از آن رو که رجالی به دنبال حجت بودن یا نبودن حدیث راوی بود به جای آنکه به دنبال راستگویی وی