چنان که از اين گزارش‌های کوتاه بر می‌آيد او از میان اخبار تنها خبری را که مجتمع عليه بود می‌پذيرفت.^۱ بر اين اساس اخبار آحاد _ که معمولاً مجمع عليه از سوی همه مسلمانان نيستند _ از ديد او نمی‌توانست مورد پذيرش باشد. بخش پايانی گزارش ابو هلال نيز بسيار ارزشمند است، چه نشان می‌دهد بر سر چگونگی پذيرش اخبار و شرط‌های آن دست کم از دهه‌های آغازين سده دوم هجری و برای نخستين بار از زبان برجسته‌ترين متکلم معتزلی گفتگوهایی در گرفته بود.^۲

قاضی عبد الجبار معتزلی (م415ق) سخنی ديگر را نيز در همين باره از واصل نقل کرده است که ديدگاه او را شفاف‌تر بر می‌نمايد. بر پايه گزارش او واصل بر آن بوده است که:

إنّ کلّ خبر لا یمکن فیه التواطؤ و التراسل و الاتفاق علی عین التواطؤ فهو حجّة و ما لا یصح ذلک فیه فهو مُطَّرَح.^۳

اين سخن وی به روشنی نشان می‌دهد که از نگاه وی تنها خبر متواتر معتبر است و وی خبر واحد را نمی‌پذيرفت. چرایی اعتقاد وی به اين ديدگاه را تا آنجا که در نگاشته‌های نخستين جستجو کرده‌ام کسی به گونه دقيق بیان نکرده است. نويسنده کتاب واصل بن عطا و آراؤه الکلاميّة احتمال می‌دهد که سختگیری واصل در پذيرفتن خبرهای واحد به سبب گسترش فراوان پديده جعل احاديث در روزگار اوست.^۴ اين البته احتمالی شايان توجه است به ویژه با سخنانی که پس از این از برخی بزرگان معتزله نزدیک به روزگار واصل خواهیم آورد.

گفته شود که معمولاً همپيمانی راويان آن بر سر دروغ بستن به خداوند محال نيست».^۱

باقلانی در یک ارزيابی فراگیر ديدگاه بیشتر آنان را اين گونه می‌شناساند: «اضافه کردن واژه خبر به آحاد (= أخبار الآحاد) [نشانگر آن است که]راوی اين خبر یک نفر است نه دوتا و نه بیشتر؛ امّا فقيهان و متکلّمان [پس از مدتی] بر آن همداستان شدند که هر خبری را که علم آور نباشد خبر واحد بنامند خواه یک نفر يا گروهی بیشتر از یک نفر آن را بازگو کرده باشد.^۲ به نظر می‌آيد که در میان شيعیان نيز دست کم تا سده پنجم تعريف‌هایی کم و بیش مانند آنچه گذشت پذيرفته شده بود اين نکته از سخنانی که شيخ طوسی; در العدّة از زبان متکلمان نامدار معتزلی سنی بازگو می‌کند آشکار است.^۳ بر اين پايه می‌توان گفت آنچه بر سر آن کشمکش پديد آمده بود مفهومی گنگ و ناشفاف نبود بلکه هواداران يا مخالفان عمل به خبر واحد می‌دانستند که چه چيز را می‌پذيرند يا چه چيز را به کناری می‌نهند».

2. پيشينه کشاکش بر سر عمل به خبر واحد

تا آنجا که جستجو کرده‌ام چند گزارش کهن که در آن به شکل غیر مستقیم از مخالفت با خبر واحد سخن گفته‌اند در دست است. نخست گزارشی است که ابو هلال عسکری در الأوائل خود آورده است. به گزارش وی واصل بن عطا (م131ق) نخستين کسی است که گفته است: «الحق یعرف من وجوه أربعة: کتاب ناطق و خبر مجتمع علیه و حجة العقل و إجماع». و نيز در باره همو گفته‌اند: «أوّل من علّم الناس کیفیة مجیء الاخبار و صحتها و فسادها».^۴