شئ منها و أنّه لم یکن من الراسخین فی العلم أصلاً و یجوز استنباط ذلک والإحاطة به إذا قیست روایاته بعضها ببعض و بما رواها رواة آخرون فی معناها ثم یلاحظ أنّه کان قلیل الروایة أو مکثراً منها و أنّه کان مخلّطاً أو لم یکن و هکذا و هذا یحصل أیضاً بمراجعة الأحادیث التی وردت عن الأئمة علیهم السلام بشأن الرواة من أصحابهم أو من تَقَدَّمهم و قد أبدوا فیها وثوقهم بشخص أو عدم وثوقهم به فتعطینا صورة من حال رواة الحدیث من ناحیة موقفهم لدی الأئمة الهداة علیه السلام...».^۱

با این همه نگاهی که اکنون بر گستره فقه و حدیثِ شیعه سایه افکنده است، نگاهی دیگر است.

5. در روش فراگیر کنونی برای آنکه بدانیم یک راوی ثقه است یا ضعیف به چند کتاب کهن رجالی درمی نگریم. اگر آنان گزارشی یا سخنی در وثاقت وی فراز آورده باشند وی را ثقه یا ضعیف می‌دانیم و اگر آنان درباره وی هیچ نگفته باشند آنگاه وی را مجهول و ناشناخته می‌شماریم. حال آن راوی هر که هست باشد؛ شاگرد و استاد هر که باشد. و هر اندازه از وی حدیث در دست داشته باشیم. می‌بینید که این روش نگاهی یکسر فرمولی به رجال دارد. گویی دانش رجال فراهم آمده‌ای از معادلات ریاضی است که هر معادله تنها با یک عدد پاسخ درست را به دست می‌دهد.

6. ولی بر پایه روش نشانه شناسی پیشنهادی برای ارزیابی شخصیت راوی هرگز نمی‌توان و نباید به دیدگاه رجالیان بسنده کرد. در کنار دیدگاه آنان نشانه‌های تاریخی، شمار روایت‌های راوی، استادان و شاگردان وی، جایگاه وی در فعالیت‌های حدیثی روزگار خود، نگاه امامان علیهم السلام به وی و بسی نشانه‌های دیگر را باید پیشِ چشم داشت و آنها را در ارزیابی‌های خود تأثیر داد.

7. در روش پیشنهادی توجه به فضای تاریخی زندگی راویان برای ارزیابی شخصیت آنان بایسته و ضروری است. توجه به این نکته تا بدان پایه اثرگذار است که گاهی حتی سبب می‌شود نتیجه ارزیابی ما دیدگاه برخی رجالیان بزرگ را به کنار زند.

8. بر پایه این روش نگاه تقدس آمیز به سخنان رجالیان را باید به کنار نهاد. به آن

سنجید که: «بزرگان شیعه در چند سده نخست تا چه پایه آن را به کار گرفته و ارزشمند دانسته اند؟»

4. روش «قرینه‌یابی» در روزگار ما در نگاه رجالی فقیه بزرگ و حدیث شناس آیت الله العظمی بروجردی رحمه الله بسیار نمود یافته است. یکی از شاگردان آن بزرگوار شیوه رجالی و به ویژه جایگاه اسناد روایت‌ها از نگاه ایشان را چنین برمی نماید:

... الأستاذ البروجردیّ بعد عناء و جهد طویل وصل إلی أسدّالطرق لمعرفة الرواة... توضیحه أن الرجالیین عندنا کانوا و لایزالون یتعبّدون فی الأکثر بقول أئمّة الفنّ و علماء الجرح و التعدیل ویقلّدونهم فی إبراز الوثوقِ بشخص أو عدم الوثوق به...

وی سپس از سه رجالی بزرگ و کهن، ابو عمرو کشّی، ابوالعباس نجاشی و شیخ طوسی رحمه الله یاد می‌کند و در دنباله سخن می‌نگارد: «فقول هؤلاء و قلیل ممّن عاصرهم أو تأخّر عنهم و منهم العلامّه الحلی (م726ق) فی کتابه خلاصةالأقوال لا زال معیاراً فی معرفة الرجال و الطبقات و هذا _ و لا شکّ _ طریق یعتمد علیه فی النقلیات إلّا أن الحقّ لا ینحصر فیه و لیس وقفاً علی آراء هؤلاء بل لیس هو أوثق السبل و أحسن الطرق فی معرفة الرجال إذ لا یعدو فی الحقیقة إلّا أنّه تقلید لهم و تسلیم لرأیهم بشأن الرواة من دون معرفتهم مباشرة و بالنظر والاجتهاد و هناک إلی جانب ذلک باب مفتوح أمام الفقیه و المحدّث لمعرفة الرواة و لعلّ اعتماد هؤلاء الأئمة أیضاً کان فی أول
الأمر علی هذاالطریق المباشر الذی صار فیما بعد نسیاً منسیاًفقامت أقوالهم و آراؤهم مقام هذا العلم المباشریّ السلیم و أصبحت کأنّها الطریق الفرید والصراط القویم عند من تأخّر عنهم وهذا الطریق الذی اتّخذه الأستاذ أساساً لمعرفة رجال الحدیث و معرفة طبقة الراوی و عصره و نسبه و نسبته و التعرّف بشیوخه والرواة عنه هو الرجوع إلی سند الروایات المتکرّره فی کتب الحدیث» ایشان آنگاه از بهره‌های چنین روش را پی بردن به افتادگی‌های سند‌ها و یا دگرگونی نام‌ها و... می‌داند و می‌افزاید: «و هذاالطریق بعینه مفتوح أمامنا للتعرف بدرجة علم الرواة و فقههم و ضبطهم و أمانتهم فی النقل و مذهبهم و نحو ذلک و ذلک بالرجوع إلی متون أحادیثهم المبعثرة علی الأبواب فی کتب الحدیث و تقدیرها من حیث اللفظ والمعنی کمّاً و کیفاً فیعلم بذلک أن الراوی هل کان متضلّعاً فی الفقه أو الکلام أو السیرة والتاریخ أو التفسیر أو غیرها من المعارف أو لم یکن له خبرة فی