پاسخ این پرسش‌ها را بیابیم که آیا می‌توان به این حدیث اعتماد کرد یا نه؟ اگر چنین کنیم خواه ناخواه برخی از احادیثی که پسینیان آن را ضعیف می‌خوانند و از گردونه اعتبار کنار می‌نهند شایسته پذیرش خواهند بود.

به هر روی پیشنهاد‌های این نوشتار در گستره ارزیابی روایت‌ها چنین است:

1. ارزیابی یک حدیث بر پایه دو دسته از نشانه‌ها چهره می‌بندد. نخست نشانه‌هایی که ما را درباره پذیرش درونمایه یک حدیث آسوده خاطر می‌سازد و بخشی از آنها در بخش‌های پیشین گذشت. این دسته را نشانه‌های پذیرش می‌نامیم. دو دیگر دسته‌ای که درون مایه روایتی را نااستوار و پذیرش آن را ناروا می‌نمایاند. این دسته را می‌توان نشانه‌های ردّ درون مایه یک حدیث نامید. برای ارزیابی متن هر حدیث باید تلاش کرد تا آنجا که بتوان هر نشانه از هر یک از این دو دسته را که فراچنگ آید گرد آورد آنگاه هر دو دسته از این نشانه‌ها را با یکدیگر سنجید تا سرانجام بتوانیم دریابیم کفّه کدامیک از این دو دسته سنگین‌تر است و آیا می‌توان به آن حدیث اعتماد کرد یا نه؟^۱

2. اعتماد به نگاشته‌های شناخته شده در میان یاران امامان علیهم السلام و مشهور بودن روایت از ملاک‌های شیعیان برای پذیرش احادیث بوده است. بر پایه همین نگاشته‌ها کتاب‌های چهارگانه، بسیاری از نگاشته‌های شیخ صدوق رحمه الله و برخی کتاب‌های دیگر سامان یافته‌اند. از این رو اصل نخستین دراین نگاشته‌ها آن است که احادیث آنها از معصومین علیهم السلام صادر شده‌اند جز آنکه دلیلی استوارتر خلاف آن را بر ما بنمایاند؛ از این رو حدیثی که در این دسته از نگاشته‌ها آمده باشد و از دیدگاه پسینیان ضعیف نامیده شود تنها بر پایه ضعف سند به کنار نمی‌رود. البته روشن است آنگاه که دلیلی استوارتر بر کنار نهادن حدیثی که در این نگاشته‌ها آمده باشد به چشم آید آن حدیث را وامی نهیم حتی اگر سندش صحیح باشد.

سخنان باید در کنار جریان‌های تاریخی کلامی آن روزگاران نگریست. باید تلاش کنیم تا آنجا که بتوانیم سرچشمه و ریشه تضعیف‌ها را برنماییم و آنگاه به داوری بنشینیم که آیا چنین تضعیف را می‌توان پذیرفت یا خیر؟ بر پایه این روش است که داوری ما درباره راویانی چون جابر بن یزید، محمد بن سنان، جعفر بن محمد مالک فزاری، سهل بن زیاد و چند تن دیگر با دیدگاه رایج میان همه یا برخی از رجالیان متقدم که امروزه نیز گاه بر سر زبانهاست یکسر دیگرگون خواهد بود؛

9. اگر چنین روش را به کار گیریم به نتایجی سرنوشت ساز خواهیم رسید. برای نمونه در خواهیم یافت که روایت‌های برخی از راویان که از سران گروه‌های معاند ضد امامّیه بوده‌اند _ همچون علی بن ابی حمزه و یا زیاد بن مروان قندی که از پرچمداران واقفيان بوده‌اند _ مربوط به روزگار درست اندیشی آنان بوده است و نه روزگار فساد عقیده آنان؛^۱ چه با درنگریستن به این نکته که سران واقفی تا چه پایه در نگاه شیعیان و بلکه امامان علیهم السلام پلید بوده اند، این گمانه که شیعه‌ای پس از انحراف آنها به سراغ آنان رود و از ایشان حدیث یا نگاشته‌ای حدیثی بشنود یکسر رنگ می‌بازد و تا اندازه یک احتمال بسیار اندک پایین می‌آید.

این نگاشته همچنین در گستره ارزیابی و قبول روایت‌ها نیز پیشنهاد‌هایی داشته است. بر پایه این پیشنهاد‌ها می‌توان برخی روایت‌ها را که پسینیان آنها را ضعیف می‌خوانند معتبر دانست ولی در اینجا باید این نکته را گوشزد کرد که: خواست نگارنده از این سخن آن نیست که هر روایت ضعیفی را معتبر بنمایاند. وی به خوبی آگاه است که نگاه آسان گیر و سهل انگار به حدیث چه پیامد‌های ناگوار و آسیب‌های جان آزار در پیشینه حدیث شیعه به جای نهاده است. همان‌گونه که برای ارزیابی سند روایت باید نشانه‌های فراوان را گرد آوریم و باز شناسیم، برای بررسی متون روایت‌ها نیز ما را از آن گریزی نیست که همه نکته‌های کمک کننده برای ارزیابی یک متن را گرد آوریم و پس از سنجش آن نکته‌ها و نشانه‌ها درباره متن و سند