روند ستيز با خبر واحد پس - حدیث ضعیف (نگاهی به رویکرد قدمای شیعه)

>خدمات حدیث>تالار مطالعه>کتاب>علوم حدیث>رجال

حدیث ضعیف (نگاهی به رویکرد قدمای شیعه)

به نظر می‌آيد وجود اختلافات و کشمکش‌های فراوان بر سر احاديث و اين که هر گروه به بخشی از احاديث برای استوارسازی ديدگاه خود دست می‌يازيد از دغدغه‌های بنيادين او و سبب ابراز چنين ديدگاه بوده است.^۱

پس از ضرار، گزارشی از شافعی در کتاب جماع العلم در اختيار داريم که بسی ارزشمند است. وی در کتاب جماع العلم خود که به ضميمه کتاب الأمّ وی به چاپ رسيده بخشی را گشوده است با نام «باب حکایة قول الطائفة التی ردّت الأخبار کلّها»^۲ و سپس گفتگوی خود را با یکی از آنان _ که از وی نام نبرده است _ آورده است. همچنان که برخی پژوهشگران گفته‌اند اينان کسانی بوده‌اند که اساساً حجّیّت سنّت را نمی‌پذیرفتند و بر بسنده بودن قرآن در گستره تشریع پای می‌فشردند^۳ . وی سپس در دنباله سخن از گروهی نام می‌برد که «خبر الخاصة» را نمی‌پذيرفتند.^۴ از سياق سخن آشکار است که خواست وی از اين واژه، خبر واحد است. آنان چنين استدلال می‌کردند: «... لأنی لا أقبل من أخبارهم إلّا ما أجمعوا علی قبوله فأمّا ما تفرّقوا فی قبوله فإنّ الغلط یمکن فیه فلم تقم حجّة بأمر یمکن فیه الغلط»^۵ .^۶ گویا آنان از وقوع سهو و خطا از

1.. الفهرست ابن نديم، ص۲۱۵. کتابی با نام کتاب تناقض الحديث از ضرار را نام می‌برد که به روشنی نشانگر اين نکته است. به نوشته وی او کتاب اختلاف الناس واثبات الحجة نيز داشته است که به گمان بسيار زياد دربارۀ روشن‌سازی و پايه‌ريزی مبنايی است که در متن از وی نقل شد.

2.. کتاب الأمّ، ج۷، ص۲۸۷: کتاب جماع العلم.

3.. منع تدوین الحدیث، ص۱۷ _ ۱۸.

4.. کتاب الأم، ج۷، ص۲۹۲.

5.. همان، ج۷، ص۲۹۳.

6.. سیّد مرتضی به این استدلال در موارد متعدد چنگ زده است: رسائل الشریف المرتضی، ج۱، ص۲۰۱ _ ۲۰۲، ج۲، ص۳۰ و ۳۳۱، ج۳، ص۲۷۰. برای ریشۀ اعتزالی این استدلال نک: الذریعة، سیّد مرتضی، ج۲، ص۵۲۲ و قس با ص۵۲۹ که نظریۀ عدم جواز عقلی تعبد به خبر واحد را با استدلال‌هایی که یکی از آنها استدلال یاد شده است به نظام و گروهی از متکلمان نسبت می‌دهد، نیز نک: الإحکام ابن حزم، ج۱، ص۱۰۷.

حدیث ضعیف (نگاهی به رویکرد قدمای شیعه)

روند ستيز با خبر واحد پس از واصل به گونه‌ای آشکار‌تر و شفاف‌تر دنبال شد. گزارش کهن بعدی نیز از آنِ کسی است که هر چند معتزله او را از خود می‌رانند باری در بستر اندیشه آنان پرورش یافته است. وی ضرار بن عمرو است^۱ .^۲ قاضی عبد الجبار هرچند بر آن است که وی در آغاز کار از اصحاب واصل بوده است^۳ ولی به جهت برخی دیدگاه‌های وی _ همچون انکار عذاب قبر _ معتقد است نباید چنین کسی را از معتزله به شمار آورد.^۴ پیش از او ابوالقاسم بلخی _ یکی دیگر از سران معتزله _ نیز او را از گستره اعتزال کاملاً بیرون می‌دانست.^۵

بر اساس سخن شهرستانی ضرار معتقد بوده است: «الحجة بعد رسول الله صلی الله علیه [وآله] و سلّم فی الإجماع فقط فما ینقَل عنه فی أحکام الدین من طریق أخبار الآحاد فغیر مقبولٍ».^۶ به گفته شهرستانی وی پيروانی هم داشته است که آنها را «ضراريّه» می‌گفته‌اند.^۷

ضرار در روزگار هارون الرشيد یعنی پیش از سال 193 ق در گذشته است.^۸ از اين رو اين گزارش را باید یکی ازکهن‌ترين گزارش‌هایی دانست که در آن به روشنی و با تصریح به واژه «اخبار الآحاد» از ناروایی عمل به آن سخن گفته‌اند.^۹

1.. درباره او نک: سير أعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۴؛ الفهرست ابن نديم، ص۲۱۴.

2.. سخنی کوتاه از هشام بن الحکم (م ۱۷۹ ق) دانشمند معاصر ضرار دربارۀ خبر متواتر در دست داریم که می‌تواند تا اندازه‌ای از دیدگاه او در موضوع خبر واحد نیز پرده بردارد. ولی بررسی آن را به بخش مربوط به دیدگاه‌های شیعه وا می‌گذاریم.

3.. قاضی معتقد است به همین جهت برخی دیدگاه مخصوص ضرار را دربارۀ عذاب قبر به همۀ معتزلیان نسبت داده‌اند و همۀ آنها را منکر آن دانسته‌اند و حال آن که چنین نیست.

4.. طبقات المعتزلة، قاضی عبد الجبار، ص۲۰۱ _ ۲۰۲. نیز نک: شرح ابن ابی الحدید، ج۱، ص۲۹۸ _ ۲۹۹ و ج۶، ص۲۷۳.

5.. باب ذکر المعتزلة، ص۷۵.

6.. الملل و النحل، ج۱، ص۹۱.

7.. همان، ج۱، ص۹۰.

8.. سیر أعلام النبلاء، ج۱۰، ص۵۴۵.

9.. پژوهشگر معاصر آقای حسن انصاری قمی در مقاله‌ای که در مجلۀ کتاب ماه دين به چاپ رسيد گزارش دادند که نسخه‌ای از کتاب التحريش ضرار بن عمرو را از يکی از کتابخانه‌های يمن بدست آورده‌اند. ايشان گزارشی نسبتاً گزيده از موضوعات کتاب به دست داده‌اند. به نوشتۀ ايشان وی در اين کتاب در کنار موضوعات گونه‌گون کلامی مطرح در آن روزگار به نقد ديدگاه‌های فرقه‌هايی که برای پندار‌های خود به احاديث تمسک می‌کردند می‌پردازد و بر هر فرقه خرده‌هايی می‌گيرد. نيز وی در اين کتاب به حجيّت خبر واحد نيز پرداخته است. نک: کتاب ماه دين شمارۀ ۸۹ _ ۹۰، مقالۀ: «کتابی کلامی از ضرار بن عمرو»، ص۴ تا ۱۳.

نام منبع :

حدیث ضعیف (نگاهی به رویکرد قدمای شیعه)

پدیدآورنده :

امین حسین پوری (پديدآورنده)

تعداد جلد :

1

حدیث ضعیف

یکی از موضوعات مهمی که بخش قابل توجهی از گفتگو‌های رجالی و نگاشته‌های فراهم آمده در این دانش را به خود اختصاص داده است موضوع «تقسیم چهارگانه حدیث» است. این موضوع از جمله همان مباحث مهم رجالی است که هرگونه قضاوت درباره آن مستقیماً بر چگونگی ارزیابی حدیث از سوی یک فقیه یا به طور کلی هر پژوهشگر حوزه معارف اسلامی اثر می‌گذارد و طبعاً گستره آموزه‌های منتسب به دین نیز در پرتو آن قضاوت گسترش می‌یابد یا مضیق و محدود می‌گردد و از همین جاست که بررسی موضوع حدیث ضعیف و چگونگی تعامل با آن اهمیت و ضرورت می‌یابد.
بر پایه بخش‌بندی یاد شده که از سده هفتم در حوزه فقه و رجال شیعه پدید آمده است حدیث یا به سخن ژرف‌تر، سند هر حدیث یکی از این گونه‌هاست: صحیح، حسن، موثّق یا ضعیف؛ باز می‌دانیم که پیشینیان حدیث و فقه شیعه پیش از پیدایش این تقسیم درباره گونه‌های احادیث _ از نگاه اعتبار _ دیدگاهی دیگر داشته‌اند.

نتیجه جستجو برای « »