39
حدیث ضعیف (نگاهی به رویکرد قدمای شیعه)

می‌نماید در پايه‌ريزی نوع نگاه او به معارف دينی _ حتی پس از تشيّع وی _ بی‌تأثير بوده باشد. وی بیشتر از همه با متکلمان زمان خود ارتباط داشته است. چنان که از دو نامه‌نگاری وی با حسن بن موسی نوبختی۱ _ متکلم نام‌آور ديگری که او نيز در پايان سده دوم و آغاز سده سوم می‌زيست و رئيس متکلمان شيعه در آن روزگار به شمار می‌آمد _ و نيز ردّيه‌هایی که بر کتاب‌های بلخی نگاشته است،۲ هويداست.

اينها همه زمينه‌های آن را فراهم آورد که ديدگاه‌های ابن قبه _ چونان یکی از پايه‌های کلام شيعی در آغاز سده چهارم _ برای متکلمان پس از او از محورهای بنيادين استدلال‌های کلامی به شمار آيد.

نمونه را، سيد مرتضی بدون يادکرد روشن از نام ابن قبه، در برخی از کتاب‌های خود ديدگاه او را درباره «عدم جواز تعبّد به خبر واحد از نظر عقل» می‌آورد و آن را نقد می‌کند.۳ پس از او ابن ادريس حلّی، فقيه بلند آوازه سده ششم هجری نيز همين گزارش سيّد را بازگو می‌کند و بدان، توجه نشان می‌دهد.۴ تا آن که اين ديدگاه به نام «شبهه ابن قبه» در نگاشته‌های اصوليان واپسين به فراوانی بازگو و بررسی می‌شود.۵

1.. وی سر آمد متکلمان شيعه در آغاز سدۀ چهارم و پيش از آن بود. نک: رجال النجاشی، ص۶۳، در نمايۀ نگاشته‌های وی دو پرسش و پاسخ میان او و ابن قبه با نام «جواباته لأبی جعفر بن قبة» به چشم می‌خورد.

2.. رجال النجاشی، ص۳۷۵.

3.. نک: رسائل المرتضی، ج۲، ص۳۰: «حتی أن من أصحابنا من يزيد علی ذلک و يقول...» نيز ج۱، ص۲۰۲ که اين نظريه را به «قوم من شيوخنا» نسبت داده است که به نوشتۀ استاد مدرسی «شيوع پشتيبانی از اين نظر را در آن ادوار در سنت شيعی نشان می‌دهد» نک: مکتب در فرایند تکامل، ص۲۳۸.

4.. السرائر، ج۱، ص۴۷.

5.. برای آگاهی بیشتر نک: مکتب در فرایند تکامل، ص۲۳۷. و منابع یاد شده در پاورقی آن.––مدی در الإحکام، ج۲، ص۴۵ اين نظريه را به ابو علی جبائی نسبت می‌دهد ولی این نسبت با این مطلب که وی در صورت وجود برخی شروط خبر واحد را می‌پذیرفت منافات دارد و از این رو برخی در آن تشکیک کرده‌اند (منهاج الوصول، ص۴۸۰). سیّد مرتضی این نظریه را به نظام و برخی دیگر از متکلمان نسبت می‌دهد ( الذریعه، ج۲، ص۵۲۹) وظاهراً این نسبت باید درست باشد _ بویژه با توجه به سابقه‌ای که از نظام سراغ داریم _ . گزارش سیّد می‌تواند بسيار شايستۀ درنگ باشد چه نشان می‌دهد چگونه يک ديدگاه با پیشینه‌ای نسبتاً کهن در حوزۀ حديث معتزله از سوی دانشوری معتزلی که اکنون به تشيّع گرويده است به گسترۀ اصول و سپس حديث شيعه راه يافت.


حدیث ضعیف (نگاهی به رویکرد قدمای شیعه)
38

واحد لایوجب خبره العلم وخبر الواحد قد یصدق و یکذب».۱

اين گزارش به خوبی بیانگر ديدگاه یکی از متکلمان بزرگ شيعه در نيمه دوم سده سوم و آغاز سده چهارم هجری است. ابن قبه ديدگاه‌های ديگری نيز درباره امامت امامان شيعه و چگونگی اثبات آن نيز داشت که پس از وی با اقبال فراوان جامعه شيعی آن روزگار روبرو شد تا آنجا که گاه همان سخنان او را _ بی‌کم وکاست _ در نگاشته‌های خود بازگو می‌کردند.۲ از اين رو شگفت نيست اگر بر آن رويم که ديدگاه‌های او درباره خبر واحد نيز تأثير فراوان بر متکلمان پس از وی گذاشته باشد.

اين گمانه آنگاه بیشتر برجسته می‌شود که به گزارش ديگری که محقق حلی (م676ق) در معارج خود آورده است درنگريم. وی به هنگام سخن از اين که آيا تعبّد به خبر واحد عقلاً رواست يا نه می‌نويسد: «یجوز التعبّد بخبر الواحد عقلاً خلافاً لابن قبة من أصحابنا و جماعة من علماء الکلام».۳ روشن است که اين ديدگاه ابن قبه از روش و سيره کلامی او سرچشمه می‌گرفت. اگر به چند بخش اندک از نگاشته‌های وی که در دل برخی کتاب‌‌ها به جا مانده است به درستی درنگريم آشکارا در می‌يابیم که وی حتی به امامان علیهم السلام از نظرگاه یک متکلم _ قرن سوم هجری _ می‌نگريست.۴ ديدگاهی که با شيوه فراگیر محدثان آن روزگار سخت ناهمخوان بود.

جز اين آنچه درباره او بويژه شايسته درنگ است، پيشينه اعتزالی اوست که دور

1.. کمال الدين، ص۱۱۰، و نيز بنگريد به ص۱۲۵.

2.. مکتب در فرایند تکامل، ص۲۲۸ _ ۲۲۹.

3.. معارج الأصول، ص۱۴۱.

4.. او امامان علیهم السلام را دانشمندانی آگاه به کتاب و سنت و پرهيزکار می‌دانست که علم غيب نمی‌دانستند و تنها آن اندازه از اخبار شیعیان اطلاع داشتند که به ایشان می‌رسید: کمال الدین، ص۱۱۰. نیز نک به: مکتب در فرایند تکامل، ص۲۲۷ _ ۲۲۸ و ارجاعات این منبع.

  • نام منبع :
    حدیث ضعیف (نگاهی به رویکرد قدمای شیعه)
    تعداد جلد :
    1
تعداد بازدید : 77373
صفحه از 315
پرینت  ارسال به