استمداد از خداوند برای سیر و سلوک

دعا ، در رساندن سالك به مقصد ، هم طريقيت دارد و هم موضوعيت . طريقيت دارد ، چون مايه توفيق يافتن انسان براى انجام دادن ساير برنامه هاى سلوك است ، و موضوعيت دارد ، چون خود ، مغز عبادت[۱]است .

حتى مى توان گفت كه اگر دعا با شرايط آن انجام شود ، يكى از نزديك ترين راه ها و شايد نزديك ترين راه براى رسيدن به مقصد است؛ چنان كه خداوند متعال مى فرمايد :

«وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِى عَنِّى فَإِنِّى قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِى وَلْيُؤْمِنُواْ بِى لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ .[۲]و چون بندگانم از تو درباره من پرسيدند ، [به آنان بگو كه] من نزديكم و نداى دعا كننده را چون مرا بخواند ، پاسخ مى دهم. پس [ بندگانم ]دعوتم را بپذيرند و به من ايمان آورند ، شايد كه راه يابند» .

از اين رو ، انبيا و اولياى خدا ، براى دعا و مناجات با خدا اهمّيت ويژه اى قائل بودند و بيش از ديگران ، از خداوند متعال استمداد مى كردند. امام باقر عليه السلام در تفسير آيه شريف : «إِنَّ إِبْرَ هِيمَ لَأَوَّ هٌ حَلِيمٌ ؛ بى گمان ، ابراهيم ، اَوّاه و بردبار بود» ، مى فرمايد :

الأوّاهُ هُوَ الدَّعّاءُ .[۳]اَوّاه ، يعنى بسيار دعا كننده.

و نيز امام صادق عليه السلام در مورد جدش امام على عليه السلام روايت كرده است :

كانَ أميرُالمُؤمِنينَ عليه السلام رَجُلاً دَعّاءً .[۴]امير مؤمنان ، انسانى پردعا بود.

در مورد اين دستور ، دو نكته ، حائز اهميت است :

۱ . نيايش در كنار تلاش

نكته اوّل ، اين كه دعا در كنار تلاش و به كارگيرىِ همه توان براى انجام دادن ساير دستورهايى كه بدان اشاره شد ، ثمر مى دهد ؛ بلكه بدون مجاهدت ، حقيقت دعا تحقق پيدا نمى كند . لذا امام رضا عليه السلام ضمن حديثى تأكيد مى فرمايد :

مَن سَأَلَ اللّهَ التَّوفيقَ ولَم يَجتَهِد فَقَدِ استَهزَأَ بِنَفسِهِ .[۵]هر كه از خدا توفيق جويد ، ولى تلاش نورزد ، خود را مسخره كرده است.

۲ . مهم ترين شرايط دعا

استجابت دعا، شرايطى دارد كه در روايات اسلامى، به تفصيل ذكر شده اند ؛[۶]اما مهم ترينِ آنها ، اخلاص ، مطابقت قلب و زبان و بويژه انقطاع (قطع اميد) از اسباب[۷]و توجّه كامل به حق تعالى است ؛ بلكه شرايط ديگر، در واقع، مقدّمه تحقّق اين حالت براى نيايشگر است ، چنان كه نقل شده است كه پيامبر خدا در پاسخ كسى كه اسم اعظم خدا را مى جُست تا دعايش اجابت شود، فرمود :

كُلُّ اسمٍ مِن أَسماءِ اللّهِ ، فَفَرِّغ قَلبَكَ عَن كُلِّ ما سِواهُ وَادعُهُ بِأَيِّ اسمٍ شِئتَ .[۸]هر نامى از نام هاى خداوند ، اعظم است . پس دلت را از غير او خالى بدار و او را با هر نامى كه خواستى، صدا بزن. بهترين عامل انقطاع از غير خدا ، عشق و محبّت اوست . كيمياى محبت، چنان سالك را به خدا جذب مى كند كه پيوند جانش را از هر چه جز اوست، مى بُرَد و هر چه محبّت بيشتر گردد، حالت انقطاع از غير و اتّصال به معدن عظمت، افزون تر مى گردد.