فصل يكم : كليّات

مرورى بر وضعيت سياسى ـ اجتماعى شيعه تا اوايل سده چهاردهم

مراكز علمى شيعه كه بعدها به حوزه هاى علميه شهرت يافتند، اين افتخار را دارند كه توانسته اند با الهام گرفتن از مكتب غنى اهل بيت عليهم السلام فرهنگ بى نظيرى در تمام زمينه هاى علمى ، اجتماعى و سياسى از خود به يادگار بگذارند.
مسجد النّبى صلى الله عليه و آله را مى توان نخستين مركز علمى شيعه در تاريخ اسلام برشمرد كه از نيمه دوم قرن اوّل هجرى تا اواسط قرن دوم ، يعنى عصر امام باقر و امام صادق عليهماالسلامرونق به سزايى گرفت. گرچه اين رونق ، تحت فشار حكام عبّاسى كم رنگ شد، امّا در اوايل دوران غيبت صغرا ، اين بار با گرايش حديثى دوباره جان گرفت ^۱ و تا نيمه دوم قرن چهارم ، مكتب اهل حديث يا اخباريان نخستين ، بر حوزه هاى علمى شيعيان ، بويژه حوزه قم ، سايه افكند.
با آغاز دولت شيعى آل بويه (321 ـ 448ق) در ايران و عراق، مدارس شيعى در بيشتر بلاد اسلامى تأسيس گرديد و عضد الدوله بويه اى در 367ق ، دستور طرّاحى و ساخت عمارت بزرگ مجموعه فرهنگى آستان امام حسين عليه السلام را داد و مدرسه بزرگ عضديه را تأسيس نمود كه تا سال 1368ق ، پا بر جا بود.
در دولت آل بويه، آزادى بيشترى به دانشمندان داده شد و مدارس فلسفى شيعه شكل گرفت و عدّه اى از متكلّمان ، پا به عرصه تعقّل كلامى و فلسفى گذاشتند و از سيطره اهل حديث ، كاسته شد. با ظهور افرادى چون سيّدِ رضى (م406 ق) ، سيّدِ مرتضى (م 436 ق) ، شيخ مفيد (م413 ق) و شيخ طوسى (م 460ق) و... مبارزه سختى عليه اَخباريان درگرفت و آنان را از صحنه هاى علمى بيرون راندند. كتاب هاى مهم حديث شيعه ، چون تهذيب الأحكام و الاستبصار، تدوين نهج البلاغه و نيز تأليف برخى كتاب هاى رجالى مهم ، محصول اين دوران هستند.
پس از حمله سلجوقيان در سال 447ق ، به بغداد و هم پيمانى عبّاسيان با آنها عليه شيعيان، فتنه ها و شيعه كشى ها آغاز شد و بيشتر آثار شيعى و عظيم ترين كتاب خانه هاى آنها از ميان رفت و شيخ طوسى به عتبات مقدّس ، پناه آورد. ^۲
پس از هجرت شيخ طوسى به نجف اشرف، كم كم حوزه هاى شيعى ، بخصوص حوزه نجف ، رونق گرفتند و ظهور دانشمندانى چون خواجه نصيرالدين طوسى (م 672 ق) و علّامه حلّى (م 726ق) باعث شكوفايى بيشتر اين حوزه ها گرديد.
با ظهور دولت صفوى (907ق) مجدّدا و به تدريج ، اهل حديث و اخباريان ـ كه آنها را اخباريان جديد مى نماند ـ ، بر مراكز علمى چيره شدند و شاه عبّاس صفوى در سال 1002ق ، مدارس فلسفى قزوين را تعطيل كرد. در نتيجه اين تهديدات، بعضى از علماى اهل فلسفه و مباحث عقلى ، راهى ديار هندوستان شدند و مراكز علمى شيعى هند ، تأسيس گرديدند ، گرچه در همين دوران ، در ميان اخباريان ، افراد ميانه روى چون علّامه مجلسى ظهور كردند و بعضا افرادى چون شيخ بهايى ، به طور غير مستقيم با اخباريگرى به مخالفت برخاستند . ظهور محمّد امين استرآبادى (م 1033ق) و انتشار كتاب الفوائد المدنيّة ى او ، قدرت اخباريان را افزايش داد و مكتب اجتهاد ، سخت زير فشار قرار گرفت.
پس از سقوط اصفهان در 1135ق ، به دست محمود افغان و پراكنده شدن علما به گوشه و كنار بلاد اسلامى، هنوز حوزه علميه كربلا فعّاليت داشت و مكتب اخباريگرى به حيات خود ، ادامه مى داد.
در نيمه دوم قرن دوازدهم هجرى، پيكر نيمه جان اجتهاد ، دوباره جان گرفت و آية اللّه وحيد بهبهانى، اين اصولىِ نابغه، ظهور كرد . او پس از اتمام تحصيلات خود در اصفهان ، به بهبهان هجرت كرد و در مدّت سى سال ، با رونق حوزه علميه آن ديار به مبارزه با افكار اخباريگرى پرداخت. پس از شنيدن خبر گسترش اين مكتب در عراق و بخصوص در كربلا، عازم آن شهر شد و با تشكيل دروس محدود و ملاقات ها و بحث هاى مكرّر با شيخ وارسته مكتب اخباريگرى ، شيخ يوسف بحرانى و اقناع وى، موفّق شد سه روز به جاى او كرسى درس را در اختيار بگيرد و بيشتر شاگردان او را به سوى مسلك اجتهاد ، رهنمون شود. ^۳
سرانجام ، اين تلاش ها با همكارى شيخ يوسف بحرانى به بار نشست و به تضعيف كامل اخباريان انجاميد. ^۴ كم كم ، پايه هاى اجتهاد ، مستحكم شد و مسلك اجتهاد به دست شاگردان آية اللّه وحيد بهبهانى چون سيّد محمّدمهدى بحرالعلوم در عراق و ميرزا ابوالقاسم قمى ، معروف به ميرزاى قمى در ايران ، و نيز شاگردان بحر العلوم ، چون شيخ جعفر نجفى (كاشف الغطاء) ، ملّا احمد نراقى و سيّد محمّد مجاهد ادامه يافت .