فصل سوم : علوم حديث

درايه يا مصطلح الحديث

لغت شناسان ، در بيان معناى لغوى واژه «درايه»، عموما آن را هم معناى علم دانسته اند . ^۱ برخى نيز بين اين دو واژه ، فرق قائل شده اند. ^۲
در اصطلاح نيز بزرگان علوم حديث ، تعاريف گوناگونى از علم درايه نموده اند . شيخ بهايى در الوجيزة چنين آورده است :
درايه ، عبارت است از دانشى كه در آن از سند و متن حديث و چگونگى دريافت و آداب نقل آن ، بحث مى شود . ^۳
شهيد ثانى گفته است:
درايه ، عبارت است از دانشى كه در آن از متن حديث و طُرُق صحيح و ضعيف آن ، بحث مى شود و نيز چيزهايى كه براى شناسايى حديث مقبول از مردود لازم است، بررسى مى شود. ^۴
برخى دراية الحديث را همان مصطلح الحديث دانسته اند و برخى ميان اين دو تفاوت قائل شده اند ؛ امّا با توجّه به نزديكى تعاريف اين دو واژه و كاربرد مترادف آنها در بسيارى كتاب هاى علوم حديث ، به نظر تفاوت چندانى با هم ندارند.
در كتاب تحفة الأحوزى چنين آمده است:
مصطلح الحديث ، از فنون رواية الحديث است و از چگونگى نقل احاديث راويان از جهت اتّصال و انقطاع زنجيره سند ، دارا بودن سند يا ارسال، تواتر و وحدت نقل، صحّت و ضعف و ... بحث مى كند. ^۵
درباره تاريخ پيدايش، تدوين و تكامل اين علم ، سخن هاى گوناگونى گفته شده است . گروهى پايه گذار اين دانش را قاضى ابو محمّد حسن بن عبدالرحمان رامهرمزى (م360ق) ، صاحب كتاب المحدّث الفاصل بين الرّاوى و الواعى مى دانند. ^۶
برخى ديگر معتقدند كه پايه گذار آن ، ابو عبد اللّه حاكم نيشابورى (م 405ق) ، صاحب كتاب معرفة علوم الحديث بوده است. ^۷
تاكنون تأليفات قابل توجّهى در حوزه دراية الحديث تدوين شده است، مهم ترين آثار به جاى مانده از شيعه اماميه تا پيش از قرن چهاردهم هجرى بدين قرارند :
1. رسالة فى أحوال الأخبار، قطب الدين سعيد راوندى (م573ق) .
2. شرح اُصول دراية الحديث، سيّد على بن عبد الحميد الحسنى النجفى (م ق 8 ق) .
3 . البداية فى علم الدراية، الشهيد الثانى (م 966ق).
4 . الرواشح السماوية، الميرداماد الإسترآبادى (م1041ق).
5 . دراية الحديث، نورالدين على بن حسين بن عبد العالى الكَرَكى (م940ق).
6 . البداية فى علم الدراية و شرح البداية، زين الدين على العاملى (الشهيد الثانى) (م 965ق).
7 . الوجيزة ، بهاء الدين العاملى (م1030ق).
8 . وصول الأخيار الى اُصول الأخبار، حسين بن عبد الصمد العاملى (م984ق).
9 . تحفة القاصدين، ابن أبى جمهور الأحسائى (م909ق).
10 . جامع المقال فيما يتعلّق بأحوال الحديث و الرجال ، فخرالدين الطُّرَيحى (م 1085 ق) .
11 . القواميس، ملّا آقا دربندى (م 1285 ق).
در قرون بعد، نگارش كتب درايه اى ادامه يافت و بخصوص ، شروح بسيارى بر كتاب الوجيزةى شيخ بهايى نگاشته شد. در قرن چهاردهم هجرى نيز تأليفات عالمان در اين زمينه به اوج خود رسيد و آثار پُر ارزشى به وجود آمد. مهم ترين اثر درايه اى در اين سده را مى توان كتاب مقباس الهداية فى علم الدراية از شيخ عبد اللّه مامقانى دانست كه اينك به توصيف آن و چند اثر ديگر خواهيم پرداخت.