رجـال

يك. كلّيات علم رجال

رجال ، واژه اى عربى و جمع «رَجُل» و در لغت به معناى مردان است و بعضا درباره مردان بزرگ نامى، مشهور و شاخص نيز به كار رفته است.
در اصطلاح، «رجال» به علمى اطلاق مى شود كه درباره اوصاف و احوال راويان حديث از جهت پذيرش يا عدم پذيرش قول آنان ، بحث مى كند. ^۱
نظر به اين كه قرآن كريم ، همه احكام را صريحا بيان ننموده و آنچه در قرآن تصريح گرديده ، متضمّن بيان همه اجزا و شرايط و خصوصيات آنها نيست، احكام شرعى را نمى توان از روى حدس و گمان انجام داد و عقل نيز نمى تواند اين احكام را ثابت كند . اجماعى كه بيانگر گفته معصوم باشد ، بسيار اندك است و تنها اجماعى حجّت است كه كاشف از قول معصوم باشد . در نتيجه ، بيشتر احكام شرعى را بايد از طريق روايات به دست آورد و يكى از راه هاى اساسى و مهم تشخيص روايات معتبر از غير معتبر، علم رجال است . ^۲

تاريخچه علم رجال

نگارش كتاب هاى رجالى ، از ديرباز توسّط علما انجام گرفته است . به نوشته شيخ طوسى ، اوّلين كتاب رجالى، مربوط به قرن اوّل هجرى بوده و اوّلين رجال نويس مسلمان ، عبيد اللّه بن ابى رافع، كاتبِ اميرمؤمنان بود. ^۳ او مى نويسد:
ابو رافع در كتابى به نام تسمية من شهد مع أميرالمؤمنين عليه السلام الجمل و صفّين و نهروان من الصحابة ، نام ياران و همراهان امام على عليه السلام را از ميان صحابه در سه جنگِ جمل و صفين و نهروان ، فهرست كرده بود .
پس از وى ، افرادى چون ابن جبلّه ، ابن فضّال و ابن محبوب ، به تدوين كتاب رجالى پرداختند ^۴ تا اين كه در قرن سوم هجرى، محمّد بن خالد برقى، كه يكى از ياران امام كاظم عليه السلام بود، به عنوان اوّلين رجال نويس شيعه ، اثر خويش را پديد آورد . ^۵ شيخ طوسى مى نويسد :
بعضى از بزرگان شيعه به تدوين فهرست كتاب هاى شيعه و آنچه از اصولْ روايت شده بوده ، پرداختند، كه ابو الحسن بن على (ابن غضائرى) آنها را تكميل نمود و در دو كتاب ، تدوين كرد ؛ امّا اين دو كتاب ، پس از مرگ وى از ميان رفتند . ^۶
و در نهايت ، در اوايل قرن پنجم، اصول چهارگانه رجالى، يعنى : اختيار معرفة الرجال ، فهرست الطوسى ، رجال الطوسى و رجال النجاشى ، از مصنّفات قبلى استخراج شد و تدوين يافت. در قرن ششم ، دو كتاب فهرست منتجب الدين و معالم العلماء ابن شهر آشوب ، تأليف گرديد. در قرن هفتم نيز احمد بن طاووس حلّى ، كتاب حلّ الإشكال را با استفاده از اصول چهارگانه قبلى تدوين نمود و دو شاگردش علّامه حلّى و ابن داوود ، از وى پيروى نمودند و نام علماى قرن هفتم را به كتاب هايشان افزودند .
پس از آنها سيّد على بن عبد الحميد نيلى (841 ق) ، رجال خود را تأليف نمود، تا اين كه شيخ حرّ عاملى ، كتاب أمل الآمل را تدوين كرد . پس از وى ، ميرزا عبد اللّه افندى ، رياض العلماء را تأليف نمود. ^۷ اين جريان ، كم و بيش در قرون بعدى ادامه داشت و آثار قابل توجّهى نيز به وجود آمد. ^۸
در قرن چهاردهم نيز چند اثر برجسته رجالى تأليف شد كه در صفحات آتى ، ضمن معرّفى آنها، فهرستى از ديگر آثار رجالى در اين قرن ، ارائه خواهد شد.