فقه الحديث

فهم محتوا و تفسير متون حديثى ، از مهم ترين اركان بهره گيرى درست از نصّ احاديث است و آنچه بر اهمّيت آن مى افزايد ، طرح مباحث جديدى در تفسير متون دينى در ميان متكلّمان و فيلسوفان دينى است.
آگاهى بر اين مباحث جديد و نيز قواعد عام فهم حديث، تعارض اخبار، غريب الحديث، زمان صدور حديث، تقيّه، نقل به معنا و نسخ حديث ، از لوازم اصلى فهم و تفسير متون حديثى است .
در دو سه قرن گذشته ، آثار قابل توجّهى در زمينه شرح كتب حديثى و نيز علوم حديث (چون درايه به معناى عام آن) ، پديد آمده و بسيار راه گشا بوده است ؛ امّا با توجّه به موارد ذكر شده، نياز به پژوهش هاى جديد و مكمّل ، اجتناب ناپذير مى نمود.
در سال هاى اخير هم آثار قابل توجّهى در زمينه شرح متون روايى، غريب الحديث و قواعد فقه الحديث پديد آمده كه به هر بخش ، جداگانه خواهيم پرداخت.

يك . شرح نويسى

شرح ، در لغت به معناى پاره پاره كردن گوشت، شكافتن و توضيح مسئله ، و فهماندن سخن ^۱ است . سابقه تاريخى شرح نويسى ، به دوران افلاطون باز مى گردد، زمانى كه نظريات و گفته هاى استاد خود سقراط را شرح نمود. اسكندرِ اَفروديسى نيز بسيارى از كتاب هاى قديم از جمله بعضى از مقالات كتاب الجدل ارسطو را شرح كرده است . ^۲
اوّلين شارحان در تاريخ اسلام ، مفسّرانِ قرآن بودند و اوّلين مفسّر، شخص پيامبر صلى الله عليه و آله بود، چنان كه در قرآن كريم آمده است:
«وَ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ .^۳
و قرآن را بر تو فرو فرستاديم تا آنچه براى مردم نازل شده ، تبيين نمايى» .
پس از پيامبر صلى الله عليه و آله على عليه السلام از پيشتازان تفسير قرآن بود .
در حوزه حديث، به دليل حضور پيامبر خدا و ديگر معصومان عليهم السلام ، نيازى به شرح احاديث ايشان نبود و اگر هم در مواردى كلام معصومان عليهم السلام نياز به توضيح داشت ، خود ايشان تبيين مى نمودند. به همين دليل ، مى توان ادّعا كرد كه شرح احاديث به صورت امروزىِ آن ، حدّاقل تا پيش از دوران تدوين كتب اربعه حديثى شيعه ، مرسوم نبوده است.
در بررسى شروح موجود بر متون حديثى مى توان سه گونه متمايز شرح نويسى يافت:
اوّل ، آن كه فقها و مجتهدان در خلال مباحث فقهى خود و در لابه لاى كتاب هاى فقهى ، بعضى روايات مورد استناد را شرح كرده يا بر آن حاشيه نوشته اند ؛
دوم، شرح جوامع و كتاب هاى مهم حديثى به صورت مستقل ، بخصوص شرح كتب اربعه ؛
سوم، شرح بركتب ادعيه، چون صحيفه سجّاديّه و يا كتاب هاى خاص، همانند نهج البلاغه. ^۴
در سده هاى اخير، بخصوص از سده يازدهم قمرى، نگارش شرح متون حديثى توسعه بيشترى يافت و كتاب هايى چون مرآة العقول علّامه مجلسى و سپس نور البراهين (شرح التوحيد صدوق) و لوامع الأنوار (شرح الاعتقادات صدوق) هر دو از سيّد نعمة اللّه جزائرى و... به نگارش درآمد. در قرن چهاردهم نيز شروح بسيارى بر كتب حديثى نوشته شده است، خصوصا نهج البلاغه و كتب ادعيه ، چون صحيفه سجّاديه، و زياراتى چون عاشورا و جامعه و بسيارى ادعيه مشهور ديگر، كه در مقايسه با قرون قبلى، مى توان گفت : گرايش غالب به سمت شرح كتب ادعيه و زيارات و احاديث اخلاقى بوده است. به همين دليل ، اينك به معرّفى چند شرح نهج البلاغه و ادعيه خواهيم پرداخت. ^۵