فصل دوم : متون حديثى

جوامع بزرگ حديثى

پس از وفات شيخ طوسى رحمه الله در سال 460 ق ، تا امروز ، هيچ كتابى به اتقان، توثيق و صحّت كتب اربعه شيعه ، يعنى : الكافى، كتاب من لا يحضره الفقيه، التهذيب و الاستبصار ، تدوين نشده است. بعد از شيخ طوسى تا حدود يك قرن ، ديگر خبرى از تدوين مجموعه هاى حديثى نبود و حالت ركود و فترتى پيش آمده بود كه يكى از دلايل آن را سيطره و تسلّط علمى شيخ طوسى در بسيارى از علوم ، بخصوص فقه و حديث بر شمرده اند. مقبوليت مطلق وى در جهان شيعه نزد علما و محدّثان و عموم مردم ، چنان بالا گرفت كه دو اثر ارزنده وى را از اركان چهارگانه يا كتب اربعه شيعه اماميّه دانستند و او را «شيخ الطائفه» لقب دادند و ديگر عالمان شيعى را ياراى مقابله با افكار و نظريات شيخ نماند و تا سال ها هر چه تأليف مى گرديد، بيشتر ، تقليد و اقتباس از آراى او بود .
به دليل همين فاصله زمانى اى كه در تدوين كتب حديثى پيش آمد ، قرون اوّل تا پنجم را اصطلاحا «دوره متقدّمان» و پس از آن را تا پيش از قرن چهاردهم ، «دوره متأخران» ناميده اند . اين روند ادامه داشت ، تا اين كه ابن ادريس حلّى (م 598 ق) ظهور كرد و او اوّلين كسى بود كه به نقد و جرح و تعديل آراى شيخ طوسى پرداخت و در حقيقت ، راه تحقيق و نوآورى را براى ديگران باز كرد. او در مقدّمه كتاب السرائر خود، به شدّت با اين وضعيت ، مخالفت مى كند و تأسّف مى خورد كه علما، جز تقليد ، كارى انجام نمى دهند.
البته پس از وى نيز ، كم و بيش ، اين وضعيت ادامه پيدا مى كند و تحوّل تأثيرگذارى تا ظهور دولت صفوى پديد نمى آيد. البته علما در اين قرون ميانى با تكيه بر اتقان و استحكام كتب اربعه ، به كارهاى ديگرى چون تدوين مجموعه هاى فقهى ـ روايى ، تفسير و اخلاق ، روى آوردند و آثارى چون : شرائع الإسلام محقّق حلّى (م 676 ق) ، مسالك الأفهام شهيد ثانى (م 965 ق) در فقه و مجمع البيان و جوامع الجامع شيخ طَبرِسى (م 548 ق) و روض الجنان ابوالفتوح رازى (قرن ششم) در تفسير و كتاب هاى ديگرى چون : الخرائج والجرائح قطب الدين راوندى (م 573) و جامع الأخبار شَعيرى سبزوارى (قرن هفتم) و إرشاد القلوب ديلمى (قرن هشتم) و عوالى اللآلى ابن ابى جمهور اَحسايى (قرن نهم) پديد آمد .
پس از قرن دهم ، با استقرار دولت شيعى صفوى و گسترش روزافزون مذهب تشيّع ، زمينه مناسبى براى شكوفايى دوباره مراكز علمى و حوزه ها پديد آمد و علما و محدّثانِ به نامى ظهور كردند و تأليفات حديثى بزرگى را عرضه نمودند كه در اين ميان ، فيض كاشانى (1007 ـ 1091 ق) با تأليف الوافى و شيخ حرّ عاملى (1033 ـ 1104 ق) با تأليف وسائل الشيعة و محمّد باقر مجلسى (1037 ـ 1110 ق) با تأليف مجموعه بزرگ بحار الأنوار ، سهم به سزايى داشته اند . اين سه كتاب مهم در برابر كتب قدما ، به «جوامع ثانويه» شهرت يافتند .
از اين تاريخ تا اوايل قرن چهاردهم هجرى ، تأليف مهمّى در حوزه مجاميع حديثى ، جز كتاب الشفا فى أخبار آل المصطفى صلى الله عليه و آله از محمّد رضا بن عبد اللّطيف تبريزى (م 1185 ق) و كتاب جامع الأحكام ، تأليف عبد اللّه بن محمّد رضا شبّر حسينى، و عوالم العلوم ، اثر عبد اللّه بحرانى (م1173ق) به چشم نمى خورد.
در نهايت ، يكى از مهم ترين تصانيف قرن چهاردهم در زمينه تدوين جوامع حديثى در سال 1319 ق ، عرضه شد كه به گفته بعضى ، جامع تر از كتاب وسائل الشيعة ى شيخ حرّ عاملى است و آن ، كتاب مستدرك الوسائل است كه معرّفى آثار حديثى قرن چهاردهم را با اين كتاب ، آغاز مى كنيم و در ادامه به چند اثر ديگر از جوامع حديثى خواهيم پرداخت.