مقدمه

بررسى تاريخ نگارش حديث و روش هاى مختلف تدوين آن، چگونگى فهم و برداشت از حديث، بررسى شرايط زمانى و مكانى صدور حديث و به عبارت كلّى، بررسى تاريخ حديث ، يكى از عوامل مهم در استفاده و استنباط از ركن دومِ اركان چهارگانه منابع دين به شمار مى رود.
در متون اسلامى قديم ، كم تر مى توان مجموعه اى جامع و مدوّن از اين مباحث يافت. تنها در بعضى كتاب هاى رجال ، درايه ، تراجم و كتاب شناسى ، مانند معالم العلماء ابن شهرآشوب و رجال النجاشى ، اشاره اى به محدّثان و بعضى آثار آنها شده است . اين مهم در سال هاى اخير ، به طور مختصر توسّط بعضى از فرهيختگان به صورت مدوّن و تخصّصى تر انجام يافته و تأليفاتى چند را به علاقه مندان عرضه كرده اند، كه از آن جمله اند، كتاب هايى چون : تاريخ عمومى حديث و پژوهشى در تاريخ حديث شيعه، تأليف مجيد معارف، تاريخ حديث ، تأليف كاظم مدير شانه چى ، آشنايى با متون حديث ، تأليف مهدى مهريزى ، سير حديث در اسلام ، تأليف سيّد احمد ميرخانى ، تدوين السنة الشريفة ، تأليف سيّد محمّد رضا حسينى جلالى ، تاريخ الحديث النبوى بين سلطة النص و نصّ السلطة، تأليف سيّد محمّد على الحُلْو ، تدوين الحديث ، تأليف محمدعلى مهدوى راد و فرهنگ كتب حديثى شيعه ، تأليف سيّدمحمود مدنى بِجِستانى . با وجود اين ، به نظر مى رسد كه هنوز در ابتداى راه هستيم و حوزه تاريخ حديث ، همچنان ظرفيت بسيارى براى پژوهش دارد .
اين نوشتار ، در ادامه كارِ چند تن از پژوهشگران است كه به تدوين مجموعه نسبتا مفصّلى از تاريخ حديث شيعه از قرون اوّل تا سيزدهم ، اقدام نموده اند و اين جانب ، عهده دار بررسى در يك قرن و ربع اخير هستم ؛ دوره اى كه بى شك ، از پُر تأليف ترين دوره هاى تاريخ اسلام است، بخصوص در بخش تك نگارى موضوعى در حوزه حديث يا شرح و ترجمه كتب حديثى قدما.
در اين نوشته ، سعى شده با تفكيك آثار حديثى شيعه در حوزه هاى مختلف ، چون: موسوعه نگارى، مسندنويسى، اربعين نويسى، رجال، درايه، شرح و نقد حديث، ترجمه حديث ، اجازات حديثى و... ، پس از معرّفى مهم ترين آثار در هر بخش و آشنايى اجمالى با مؤلّفان آنها ، فهرست نسبتا كاملى از كتاب شناسى آن بخش ، ارائه گردد.
البته پيش از ورود به مباحث اصلى كتاب ، لازم است نكاتى يادآورى شود :
1 . فهرست هاى ارائه شده در پايان هر بخش ، تنها شامل كتاب هاى چاپ شده در يك قرن و ربع اخير در ايران و موارد بسيار اندكى نيز از كتاب هاى منتشر شده در لبنان است . بنا بر اين ، بديهى است كه آثار حديثى شيعه كه در ديگر كشورهاى اسلامى ، چون عراق ، سوريه ، كشورهاى منطقه خليج فارس ، پاكستان و حتّى كشورهاى غير اسلامى كه شيعيان در آنها زندگى مى كنند ، چاپ و منتشر شده اند و نيز آثار اسلام شناسان غربى ، در اين مجموعه منعكس نشده است .
2 . در جريان نگارش اين مجموعه ، بعضا كتاب هاى جديدى مرتبط با حديث و علوم حديث از چاپ خارج شده ، به دست نگارنده مى رسيد . بنا بر اين ، سعى شده است تا در حدّ امكان ، آخرين تأليفات منتشر شده در اين زمينه تا پايان سال 1385 ش (پايان ماه صفر 1428ق) ، ارائه گردد .
3 . اين مجموعه با وجود تلاش قابل توجّه ، بدون ترديد ، عيوب و كاستى هايى دارد ، بخصوص در ارائه فهرست جامعى از آثار حديثى اين دوره و بى شك ، تعدادى از اين آثار ، از نظر نگارنده به دور مانده است كه اميدوارم با يارى خوانندگان و ناقدان فاضل ، در آينده جبران شود .
4 . اين مجموعه در پنج فصل تدوين يافته كه هر فصل ، داراى چند عنوان است .
در فصل يكم ، تحت عنوان «كلّيات» ، مختصرى از وضعيت فرهنگى ـ اجتماعى سده چهاردهم هجرى و اندكى پيش و پس از آن ، بيان شده است.
فصل دوم، به متون حديثى تحت عنوان هاى: جوامع حديثى، مسندنويسى، اربعين نگارى ، متون دعا و... پرداخته است.
فصل سوم، اختصاص به علوم حديث دارد ؛ يعنى درايه ، رجال و علوم نسبتا جديدى چون نقد الحديث و فقه الحديث با وجوه مختلف آن .
در فصل چهارم به فعّاليت هاى حديثى توجّه شده است ؛ فعّاليت هايى كه تا پيش از اين سده ، چنين وسعت و گستره اى را به خود نديده اند ، از جمله معجم نويسى و فهرست نگارى حديثى، ترجمه متون حديث و تصحيح و احياى آثار گذشتگان .
در نهايت ، فصل پنجم ، به مشايخ اجازات اين سده و بعضى از اجازه نامه ها و مُجازان آنها اشاره دارد.
*
در اين جا لازم مى دانم از تمام كسانى كه به نحوى در تدوين اين مجموعه مرا يارى كرده اند ، سپاس گزارى و قدردانى كنم، بخصوص استاد گرامى جناب حجة الاسلام والمسلمين مهدى مهريزى كه در خط دهى كلّى مباحث ، نقش مؤثّر داشتند و آقاى محمّد هادى خالقى كه در رفع نواقص ، مرا يارى كردند ، و همچنين آقايان : محمّدكاظم رحمان ستايش، قاسم جوادى (صفرى) و علينقى خدايارى كه از مشورت با آنها بهره بردم.