دو. اربعين نويسى يا چهل حديث نگارى
واژه هاى «الأربعين» يا «كتاب الأربعين» يا «اربعين حديثا»، اصطلاحا به مجموعه ها و رساله هايى گفته مى شود كه در برگيرنده «چهل حديث» از پيامبر اكرم يا معصومان عليهم السلام هستند و در زبان فارسى به نام «چهل حديث» خوانده مى شوند . شايد ريشه اصلى اين نوع گردآورى احاديث،حديث مشهورپيامبر صلى الله عليه و آله باشدكه فرموده است:
مَن حفظ من اُمّتى أربعين حديثا ينتفعون بها، بعثه اللّه تعالى يوم القيامة فقيها عالما .۱
هر كس براى بهره گيرى امّت من ، چهل حديث حفظ كند، خداوند متعال ، روز قيامت ، او را دين شناسى دانشمند برمى انگيزد .
پيشينه نگارش چهل حديث به قرون اوّليه اسلام باز مى گردد، ليكن تعيين تاريخ دقيق آغاز تدوين اربعين ها كار آسانى نيست . به همين دليل ، در تعيين اوّلين اربعينِ نگارش يافته ، اختلاف نظر وجود دارد. حاجى خليفه در كشف الظنون به تبعِ شرف الدين نَواوى (م676ق) مى نويسد كه عبد اللّه بن مبارك (م 181ق) ، از اوّلين كسانى است كه اقدام به نگارش اربعين نموده است ، ۲ در حالى كه در دائرة المعارف فارسى آمده كه نگارش چهل حديث ، از اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم ، آغاز شده است. ۳
ايرانيان نيز به مفيد بودن نگارش چنين رساله هايى پى بردند . در نتيجه ، در نگارش چهل حديث يا ترجمه آنها همّت گماشتند. نخستين چهل حديث منثور فارسى به نام طيب القلوب، اثر محمّد بن على غراوى حريمى، در سال 500ق ، نگارش يافته و نخستين چهل حديث منظوم فارسى، متعلّق به عبدالرحمان جامى است . ۴
اهتمام علماى شيعى در تدوين چهل حديث و اربعينات ، در سده هاى پايانى بيشتر شد و اين امر ، منجر به تأليف كتاب هاى باارزشى گرديد، از جمله كتاب شهيد اوّل با نام الأربعون حديثا ، اربعين شيخ بهايى و الأربعين علّامه مجلسى.
به احتمال فراوان ، بسيارى از اين تأليفات نيز به علل مختلف به دست ما نرسيده است. ۵ با وجود اين ، شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة ، نام حدود هشتاد كتاب با عنوان «الأربعون حديثا» يا «چهل حديث» را ذكر كرده است . ۶
1.عيون أخبار الرضا عليه السلام ، ج۱ ، ص ۴۱ ؛ بحار الأنوار ، ج ۲ ، ص۱۵۶ .
2.كشف الظنون ، ج۲ ، ص ۱۰۳۶ .
3.دائرة المعارف فارسى ، ج۱ ، ص ۸۴ ـ ۸۵ .
4.دانش حديث ، ص ۲۲۱ .
5.اين مطلب را مى توان از بيان شهيد اوّل در كتاب الأربعون حديثا به دست آورد : «كثرت عناية العلماء السالفين والفضلاء المتقدّمين بجمع أربعين حديثا من الأحاديث النبوية والألفاظ الإماميّة ممّا اشتهر فى النقل الصحيح عنه بألفاظٍ مختلفة بهذا العدد المخصوص» (الأربعون حديثا ، شهيد اوّل ، ص ۱۷) .
6.الذريعة ، ج ۱ ، ص ۴۰۹ ـ ۴۳۴ .
