علمى اطلاق مى شود كه به وسيله آن ، معانى قرآن كريم بيان شود و حكمت هاى آن ، استخراج گردد. ^۱
تفسير نقلى يا تفسير مأثور ، در اصطلاح ، هم شامل تفسير آيات قرآن كريم به وسيله خود آيات شريف ، هم تفسير آيات توسّط روايات پيامبر اكرم و اهل بيت عليهم السلام ، و هم تفسير آيات با استفاده از اقوال رسيده از صحابيان بيان مى شود. ^۲ البته تفسير نوع سوم ، به شرط صحّت شرايط ، مورد قبول است. نكته ديگر اين كه بسيارى از روايات نيز به تفسير آيات قرآن به وسيله آيات ديگر ، اشتمال دارد.
چنان كه از برخى آيات قرآن پيداست ، يكى از وظايف پيامبر اكرم در كنار ابلاغ وحى تلاوت آيات قرآن بر مردم ، تبيين و تفسير آيات شريف قرآن است ، از جمله اين آيه شريف كه مى فرمايد: «وَ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ».^۳
علّامه طباطبايى ، در تفسير اين آيه مى گويد:
مقصود از «ذكر مُنزَل» ، لفظ قرآن كريم است و مراد از «ما نُزِّلَ إليهم» ، معانى احكام و شرايع و ساير مطالب شرع است. ^۴
همچنين ، ايشان مى گويد كه در آيه « هُوَ الَّذِى بَعَثَ فِى الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِّنْهُمْ يَتْلُواْ عَلَيْهِمْ ءَايَـتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَـبَ وَ الْحِكْمَةَ» ،^۵ منظور از تعليم كتاب ، بيان الفاظ و تفسير معانى مشكل قرآن است ، در مقابل تعليم حكمت ، كه عبارت از معارف حقيقى اى است كه قرآن ، متضمّن آن است. ^۶

50 . رياض الأنوار لرياضة الأبرار ، از محمّد جعفر حسينى سبزوارى (ق 13 ق). كتاب با عناوين «روضه» ، مشتمل بر احاديث منقول از اهل بيت عليهم السلام درباره آداب و سنن ، مواعظ و مناقب است كه از كتب معتبر ، برگزيده شده و اسناد آنها ، حذف شده اند. ^۱
51 . بهجة الناظرين ، از محمّد حسين بن محمّد محسن كرمانشاهى (ق 13 ق). اين كتاب ، شامل احاديث متفرّقه اى بيشتر در پند و اندرز است و در سال 1260 ق ، به پايان رسيده است. ^۲
52 . سراج النفوس ، از محمّد على بن يوسف تويسركانى (ق 13 ق). كتاب ، در اخلاق و آداب اسلامى و برگرفته از آيات قرآن و روايات اهل بيت عليهم السلام است. ^۳
53 . انوار ، از رحيم بن محمّد نصير (ق 13 ق). اين كتاب ، مشتمل بر 23 «نور» در بيان آداب و سنن و اخلاق اسلامى و سعد و نحس ايام است. ^۴
از مجموع آثارى كه در موضوع اعتقادات و اخلاق بر شمرديم ، تنها يازده مورد ، مربوط به قرن دوازدهم بود و ساير آثار در قرن سيزدهم نوشته شده است. اين نكته ، بيانگر آن است كه در قرن سيزدهم ، توجّه دانشمندان شيعه به مباحث اعتقادى و اخلاقى بيشتر بوده است. چنان كه قبلاً نيز اشاره شد ، شايد بتوان گفت كه يكى از دلايل اين امر ، ظهور انحرافات فكرى و اعتقادى و القاى شبهات از سوى دشمنان و شدّت يافتن نفوذ فرهنگ و تمدّن غرب در ميان مسلمانان در اين مقطع تاريخى بوده كه به طور طبيعى ، عالمان شيعه را به مقابله وا داشته است.

3 ـ 3 ـ 2 . تفاسير روايى

تفسير ، در لغت به معناى آشكار كردن و بيان معناى چيزى است و در اصطلاح ، به