مى كردند ، دروغگويانى هم وجود داشت . در مورد اهل بيت عليهم السلام نيز با تأسّف بايد گفت كه همين ستم روا داشته شده است ، چنان كه امام صادق عليه السلام مى فرمايد:
إنا أهل بيت صادقون لا نخلو عن كذّاب يكذب علينا فيسقط صدقنا بكذبه.^۱ما خاندانى راست گفتاريم. از دروغگويى كه بر ما دروغ مى بندند و راستى ما را با دروغش ساقط مى كند ، هرگز در امان نيستيم.
حال بايد گفت و با توجّه به وجود دروغگويان در بين راويان احاديث ، هر كس بخواهد درستى صدور احاديث را از معصومان عليهم السلام تشخيص دهد و راويان مورد اعتماد را از دروغگويان باز شناسد ، ناگزير از آشنايى با علم رجال است.
از سوى ديگر ، بخش وسيعى از احكام شرعى و معارف الهى مبتنى بر احاديث خاندان عصمت و طهارت است و مجتهد ، براى استنباط احكام ، ناچار از توجّه به سند احاديث و احوال راويان است. به همين دليل ، علماى شيعه از صدر اسلام تاكنون ، در تأليف كتاب هايى در خصوص اين علم ، اهتمام ورزيده اند و اسامى راويان را به همراه برخى اوصاف ضرورى آنان در كتاب هاى خود ياد كرده اند.
بخشى از اين تلاش ها در قرن دوازدهم و سيزدهم و به طور عمده به صورت شرح و حاشيه نويسى بر كتب مربوط ، انجام گرفته است. شايان ذكر است كه در فاصله اواخر قرن دهم تا اواخر قرن دوازدهم ، پنج كتاب رجالى مهم تأليف گرديد كه عبارت اند از: مجمع الرجال عناية اللّه قهپايى (م بعد از 1016 ) ، جامع الرواة اردبيلى (م 1111 ق) ، نقد الرجال تفرشى (م بعد از 1015 ق) ، منهج المقال استرآبادى (م 1028 ق) و منتهى المقال ابوعلى (م 1216).
به اعتقاد صاحب نظران ، مؤلفان اين كتاب ها در جمع قرائن براى اثبات وثاقت راوى يا ضعف او كوشش بسيار نموده و به حدسيات و تقريبات نيز اعتماد كرده اند. ^۲

3 ـ 3 . رجال الحديث

يكى ديگر از محورهاى فعّاليت علمى دانشمندان شيعه در قرن دوازدهم و سيزدهم ، تلاش در حوزه علم رجال است. در اين جا پس از مقدّمه كوتاهى در اين باره ، به آثار مربوط به اين حوزه در اين دو قرن ، اشاره مى كنيم.

تعريف علم رجال

در تعريف علم رجال ، آمده است:
علم رجال ، علمى است كه در آن ، از احوال و اوصاف راويان حديث ، بحث مى شود ؛ آن اوصافى كه در قبول و ردّ گفته آنان ، دخالت دارد. ^۱
بر اساس برخى از روايات نبوى ، پيامبر اكرم از فراوانىِ كسانى كه بر وى دروغ مى بندند ، خبر داده و نسبت به اين موضوع ، هشدار مى داد. از جمله اين روايات ، به دو مورد زير مى توان اشاره كرد:
أيّها النّاس! قد كثُر علىّ الكذابة فمن كذب عَلَىّ متعمّدا فليتبوأ مقعده من النار .^۲اى مردم ! كسانى كه بر من دروغ مى بندند ، فراوان شده اند. هر كس به عمد بر من دروغ ببندد ، جايگاهش از آتش خواهد بود.
نيز ايشان فرموده است:
حدّثوا عنّى بما تسمعون ولا تقولوا إلّا حقا و من كذب علىّ بُنى له بيتٌ فى جهنم يرتع فيه.^۳بدانچه از من مى شنويد ، حديث نقل كنيد و جز حق نگوييد . هر كه بر من دروغ ببندد ، خانه اى در جهنّم براى او بنا مى شود كه در آن به سر ببرد .
از اين روايات به دست مى آيد كه در بين افرادى كه از پيامبر اكرم حديث نقل