(م816) است و در هند به چاپ رسيده است.
محمّد محمّد ابو زهو ، پس از ذكر نمونه هايى از تلاش دانشمندان اهل سنّت در جوامع نگارى ، زوايد نويسى ، تخريج حديث و نگارش كتب اطراف الحديث ^۱ و... مى گويد:
اين ، مهم ترين فعّاليت هاى علما درباره جمع كردن حديث و ترتيب آن ، در اين دوره (از656 ق ، به بعد) است و جز آنها شروح و مختصرات بعضى از كتب حديث است [كه نمونه هاى آن ذكر شد] . با اين حال [همين آثار اندك و بسيار محدود نيز] غالبا از قرن يازدهم و بخشى از قرن دوازدهم ، تجاوز نمى كند و امّا بعد از آن تا عصر كنونى ما ، همّت ها حتى نسبت به قرائت كتب حديث ، سست شده است ، چه رسد به پرداختن به كار تدوين ، و مردم چنان شده اند كه صحيح البخارى را تنها براى تبرّك مى خوانند. ^۲

ـ الفوائد المجموعة فى الأحاديث الموضوعة ، از قاضى ابو عبد اللّه محمّد بن على شوكانى عينى (م1250 ق) .

ب . تخريج احاديث

در گفتار برخى مؤلّفان در علوم مختلف ، اعم از عقايد ، فقه ، اصول و تفسير ، شروح حديث و... احاديث بسيارى به عنوان استدلال يا استشهاد ذكر مى شوند. همچنين ، در زمان هاى مختلف ، احاديثى بر زبان مردم ، بخصوص عوام جارى است كه آنها را به عنوان مثل به كار مى بردند كه پاره اى از آنها صحيح ، برخى ضعيف ، و تعدادى نيز دروغين و ساختگى است. در هر دو زمينه ، برخى از حافظان حديث ، به گردآورى آنها پرداخته و در كتاب هايى تدوين كرده اند ، از جمله:
ـ تحفة الراوى فى تخريج أحاديث البيضاوى ، از شيخ محمّد بن حسن همات زاده محدّث (م1175 ق) ؛
ـ كشف الخفاء و مُزيل الألباس عمّا اشتهر من الأحاديث على ألسنة الناس ، از حافظ اسماعيل بن محمّد عجلونى (م1162 ق) كه كتاب پُر فايده اى است و در دو مجلّد ، در مصر ، چاپ شده است.

ج. شرح حديث

در شرح حديث در اين دو قرن ، آثار اندكى پديد آمده ، كه از آن جمله است:
1 ـ سبل السلام فى شرح «بلوغ المرام من أحاديث الأحكام» ، از محمّد بن اسماعيل صنعانى (م1182 ق) كه در چهار جزء ، در مصر به چاپ رسيده است.
2 ـ فتح العلوم فى شرح «بلوغ المرام» ، از صديق خان (م1307) كه در مصر ، چاپ شده است.
3 ـ ظفر الأمانى فى شرح «مختصر» الجرجانى ، از محمّد عبد الحى لكهنويى هندى (م1304 ق) كه شرح كتاب المختصر فى مصطلح الأثر از مير سيّد شريف جرجانى