3 . زنان محدّث در قرن ششم (بر پايه دو پژوهش)

براى معرفى و شناسايى زنان محدّث در قرن ششم ، فقط دو اثر مستقل در دسترس است : التحبير فى المعجم الكبير ، نوشته ابوسعيد عبد الكريم بن محمّد سمعانى (506 ـ 562ق) ؛ السنة النبوية الشريفة فى القرن السادس الهجرى كه در دوره معاصر منتشر شده است .
البته نمى توان اين دو اثر را جامع اسامى تمامى زنان محدّث دانست ، ولى تا اندازه زيادى مى توانند واقعيت هاى تاريخى آن دوره را گزارش كنند .
در كتاب سمعانى ، شرح حال هفتاد زن محدّث و در كتاب السنة النبوية ، نام 22 زن محدّث آمده ، كه در مجموع ، شامل 92 زن هستند . از اين ميان ، نام هاى دو محدّث ، در اين دو اثر تكرار شده ، كه با كسر آن دو ، مجموع زنان محدّث ، نود نفر خواهند شد .
اينك تراجم زنان محدّث را بر پايه اين دو كتاب ، به همراه معرفى اجمالى اين دو اثر آورده ، در پايان ، فهرست الفبايى اسامى موجود در دو كتاب ، به همراه تحليل اجمالى ، عرضه مى گردد .

يكم . التحبير فى المعجم الكبير ، ابوسعيد عبد الكريم بن محمّد سمعانى (506 ـ 562ق) ، تحقيق : منيرة ناجى سالم ، 2 ج ، 647 + 657ص .

اين كتاب ، با هزينه ديوان الاوقاف بغداد ، در سال 1395ق/1975م ، منتشر شده است .
محقق كتاب ، خانم منيره ناجى سالم ، داراى كارشناسى ارشد از دانشگاه بغداد

حجر در كتاب الدرر الكامنة فى اعيان المأة الثامنة ، از يكصد و هفتاد زن محدّث نام مى برد .
همچنين ابن حجر در كتاب المجمع المؤسس لمعجم المفهرس نيز از زنان محدّث بسيار نام برده است و نيز در كتاب المعجم للحرة مريم يا معجم الشيخة مريم ، استادان مريم دختر اذرعى (م 805ق) را آورده است و در كتاب المشيخة الباسمة للقبايى و فاطمة ، مشايخ فاطمه دختر خليل ابن احمد (م 838ق) را برشمرده است .
سخاوى ، در كتاب الضوء اللامع (ج 12) ، ترجمه بسيارى از زنان محدّث در قرن نهم را آورده و ابن فهد ، در معجم الشيوخ ، به معرفى 130 زن محدّث در اين قرن پرداخته است .
برخى زنان برجسته در اين دو قرن ، عبارت اند از : ست العرب بنت محمّد بن فخر الدين ، جويرية امّ ابيها ، فاطمة بنت شهاب الدين ، سلمى بنت محمّد بن الجزرى ، مريم بنت فخر الدين و باى خاتون بنت ابى الحسن .
از قرن دهم به بعد ، اين حركت نشاط انگيز به خمود مى گرايد و تنها زنانى نادر به موقعيت علمى در حديث دست يافتند . مانند : زينب بنت محمّد در قرن دهم ، بنت على منشار العاملى در قرن يازدهم ، قُريش بنت عبد القادر در قرن دوازدهم ، و فاطمة بنت حمد الفضيلى و فاطمه شمس جهان (همسر عارف حكمت) و مريم بنت محمّد بن طلحه در قرن سيزدهم .
پايان بخش كتاب ، يعنى فصل چهارم ، به بحث نظرى در تعليم و تعلّم زنان اختصاص دارد و سخنانى را از انديشمندان در جواز و مطلوبيت علم آموزى زنان نقل مى كند .
در همين فصل ، يادآور مى شود كه روايات مربوط به منع كتابت زنان را محمّد بن ابراهيم شامى نقل كرده كه دارقطنى ، او را كذّاب دانسته است . همچنين در پايان ، نمونه هايى از زندگى درخشان علمى زنان را در طول ساليان گذشته ، ذكر مى كند كه خالى از فوايد تاريخى نيست .