و عَبِّدني لَكَ و لا تُفسِد عِبادَتي بِالعُجب.[۱]
صحبت در تبیین این فراز نورانی از دعای مکارم الاخلاق بود که می‌فرماید: خدایا! من را به عبادت خودت وادار و کاری کن عبادتم، با عجب و خودپسندی فاسد نشود.
گفتیم عُجب یکی از آفاتی است که عبادت را فاسد و تباه می‌کند؛ ولی تنها آفت عبادت، عُجب نیست؛ بلکه امور دیگری هم هست که موجب فساد و تباهی عبادت می‌شود.
کِبر
کِبر یکی از گناهانی است که مانند عُجب از آفات عبادت به شمار می‌رود. امیرالمؤمنین علیه السلام طبق نقل در خطبه معروف قاطعة ازنهج البلاغهمی‌فرماید:
فاعتَبِروا بما كانَ مِن فِعلِ اللّهِ بِإبليسَ؛ إذ أحبَطَ عَمَلَهُ الطَّويلَ وَجَهدَهُ الجَهِيدَ، وَكانَ قَد عَبَدَ اللّهَ سِتَّةَ آلافِ سَنَةٍ، لايُدرى أمِن سِنيِّ الدُّنيا أم مِن سِنيِّ الآخِرَةِ عَن كِبرِ ساعَةٍ واحِدَةٍ،فمَن ذا بَعدَ إبليسَ يَسلَمُ علَى اللَّهِ بمثلِ مَعصيَتِه.[۲]
از كارى كه خدا با ابليس كرد، درس بگيريد؛ چه، كار دراز مدت و كوشش‌هاى توانفرساى او را به سبب لحظه‌اى تكبّر، باطل ساخت. او شش هزار سال خدا را پرستش كرده بود كه معلوم نيست آيا از سال‌هاى دنياست يا از سال‌هاى آخرت، پس، بعد از ابليس [با آن همه مقامى كه داشت] كيست كه با معصيتى چون معصيت او از خشم و كيفر خدا ايمن باشد؟
طبق آیه﴿في يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّون﴾[۳]مقدار هر روز در قیامت معادل هزار سال در دنیاست که در این صورت شیطان عبادت‌هایی که در حدود دو میلیارد سال انجام داده بود را با یک لحظه تکبر از بین برد، آنجا که خداوند به او فرمود آدم را سجده کن! ولی او جواب داد:﴿أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾.[۴]
بنابراین، هم عجب و خودپسندی هم کبر و خودبزرگ‌بینی از گناهانی است که همه عبادات انسان را به تباهی می‌کشاند.
سوء ظن
یکی دیگر از گناهانی که عبادت را فاسد می‌کند سوء ظن است. در روایتی از امام علی علیه السلام چنین وارد شده است:
إيّاكَ أن تُسِي‌ءَ الظَّنَّ؛ فإنّ سُوءَ الظَّنِ يُفسِدُ العِبادَةَ.[۵]
از بد گمانى بپرهيز؛ زيرا بد گمانى عبادت را تباه مى‌كند.
اصل گمان ـ چه گمان خوب چه گمان بد ـ در اختیار انسان نیست و گناه هم به شمار نمی‌رود، ولی ترتیب اثر دادن به گمان در اختیار انسان است. پس اگر نسبت به شخصی برای انسان گمان بدی حاصل شد، باید تا جایی که ممکن است آن را حمل بر صحت کند و در صورتی که راهی برای حمل بر صحت نداشت ، باید به آن ترتیب اثر ندهد؛ ولی اگر با او به گونه‌ای برخورد کند که گویا آن شخص آن کار را قطعاً انجام داده، در واقع به این گمان بد ترتیب اثر داده است و همین موجب فساد عبادت خود انسان می‌شود. پس سوء ظن در واقع به معنای استعمال سوء ظن است که باید از آن پرهیز شود.
خوردن مال حرام
از جمله گناهانی که موجب تباه شدن عبادت‌ها می‌شود، خوردن مال حرام است. در روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم چنین نقل شده است:
العِبادَةُ مَعَ أكلِ الحَرامِ كالبِناءِ عَلَى الرَّملِ، وقيلَ: عَلَى الماءِ.[۶]
عبادتِ توأم با حرام‌خوارى، چون ساختمانى است بر روى شن و به قولى: بر روى آب.
بنابراین، این طور نیست که عبادت به صورت مطلق انسان را به خدا نزدیک کند، بلکه عبادتی موجب قرب الهی می‌شود که از این آفات در امان باشد. پس اگر انسان عبادت کرد ولی احساس نزدیکی به خدا نداشت، باید ببیند به کدامیک از گناهانی که موجب بطلان عبادت شده است مبتلاست و در صدد درمان آن بر آید.
از خداوند منان می‌خواهیم به همه ما توفیق اجتناب از آفات عبادت را عنایت فرماید.
[۱]. الصحيفة السجّاديّة: الدعاء ۲۰.
[۲]. نهج البلاغة: الخطبة ۱۹۲.
[۵]. غرر الحكم، تمیمی آمدی، ح۲۷۰۹.
[۶]. عدّة الداعي، ابن فحد حلی، ص۱۴۱.
