با توجه به مرجعيّت کتاب که ماندگاري آن براي قرون متمادي رقم خواهد خورد و افزون بر آن از رهگذر برخوردار بودن از نام والا و شعف زاي«تشيّع» و ويژه شدن در آن ساحت و از سوي سوم پرداختن به يكي از بزرگ‌ترين و نامورترين پيشوايان و مرزبانان سنگر‌هاي اعتقادي و فقاهتي مکتب اهل بيت در سده سوم که بي‌ترديد در قلمرو جغرافيايي از بغداد تا خاور دور، بي‌همتا و بي‌نظير بوده، مي‌طلبد که متني سره، پيراسته، سنگين و استوار به نگارش در آيد. اين جانب، به ترتيب روند و چينش آن متن، نکاتي را ياد آوري نموده، و اميد وارم که از اين رهگذر انگيزه و عاملي در بازنگري، باز سازي، جبران کاستي و غني سازي آن رقم زند.
1. «از نسب أزدي بودن فضل بن شاذان چنين برمي‌آيد که خاندان فضل از اعرابي بودند که پس از فتوح مسلمانان به خراسان آمدند».
ـ ترديد نمي‌توان کرد که در برخي کتب رجالي فضل بن شاذان منسوب به قبيله «أزد» است.
۱ آيا آن انتساب از صحت برخوردار است ؟ و حاوي چه پيامدي است؟ اين نسبت نژادي از دو منظر و با دو رويکرد قابل تبيين و تفسير است؛ يکي اين‌که نژاد او را از عرب‌هاي يمني مهاجر قلمداد کنيم، آن گونه که نويسنده متن داير? المعارف بدان تکيه کرده است. اما اين گزينه و برداشت فاقد سند، دليل و حتي قرينه در قلمرو پژوهش و تحقيق است.
فقها و روات معاصر«فضل بن شاذان» ـ که در کوفه ساکن بوده‌اند و اکثرأ نژاد قحطاني و يمني داشته‌اند ـ در عين برخورداري از روح عربيّت و آگاه بودن به انساب خويش در انجمن‌ها وجلسات از او تعبير به شخصيت «خراساني» مي‌کرده‌اند، و او را هم نژاد خويش و«ازدي» نمي‌دانسته‌اند.
۲ ثقة الاسلام كليني (م329ق) ـ که طبق بررسي آماري ما 555 روايت در الکافي توسط استادش«محمد بن اسماعيل نيشابوري» از فضل بن شاذان روايت کرده و با شاگرد«فضل» رابطه‌اي وثيق و مستحکم داشته و از طرفي تقريبأً هم زمان با درگذشت شهادت‌گونه او در نيشابور، در کلين متولد شده است ـ اشاره‌اي به «أزدي» بودن او ندارد. شيخ کشّي ـ که معاصر کليني است و اولين کتاب مفصل و جامع رجالي شيعه را به نام معرفة الناقلين عن الائمّة الصادقين(
۳ در کارنامه علمي خويش دارد که پس از پيرايش و ويرايش شيخ طوسي به اختيار معرف? الرجال نام بردار است ـ با اين‌که به طور مفصل به ابعاد زندگي ابن‌شاذان پرداخته
۴ و با واسطه«علي بن محمد بن قتيبه» شاگرد فضل، بسيار از او نقل حديث کرده است
۵ و با شاگردان ديگر فضل، همانند «ابوعبدالله شاذاني» و «محمد بن اسماعيل نيشابوري» رابطه شاگردي داشته و از آنها تلقي حديث کرده، به أزدي و يمني‌نژاد بودن او، اشاره‌اي نکرده است.
1.رجال النجاشي، ص۳۰۶، ش۸۴۰؛ خلاصة الاقوال، ص۲۲۹، ش۷۶۹ .
2.اختيار معرفة الرجال، ش۱۵۰۶ .
3.كليات في علم الرجال، ص۵۹ .
4.اختيار معرفة الرجال، از شماره ۱۰۲۳ تا ۱۰۲۹ .
5.همان، ش۵۶، ۱۰۴، ۱۵۴، ۲۷۹، ۳۶۷، ۳۸۰، ۴۵۳، ۵۵۸، ۶۵۷، ۷۷۵، ۷۸۸، ۹۰۲، ۹۰۴، ۹۱۰، ۹۱۱، ۹۱۲، ۹۲۰، ۹۲۵، ۹۲۶، ۹۲۹، ۹۵۲، ۹۸۰، ۱۰۳۳و.. .
