«تعرّب» هويت، شناسنامه‌اي مجعول براي خود ساختند. عرب‌مأبي و پيوند فاميلي به گونه‌اي وسيع، گسترده و رايج شد که کمتر خانواده‌اي از آسيب آن در امان ماند؛ به عنوان نمونه در ميان حدود دو هزار و هفتصد عالم و محدث منطقه نيشابور در فاصله قرن دوم يا پنجم هجري ـ که به وسيله ابوعبدالله حاکم نيشابوري (321 ـ 405 ق) در کتاب تاريخ نيشابور گزارش شده ـ درصد ناچيزي از نام‌هاي آنان نام‌هاي ايراني است و بقيه همه عرب‌اند؛ با کنيه‌هاي عربي و نسبت‌هاي «سلمي» «قريشي»، «ثقفي»، «شيباني»، «تميمي»، «ذهلي»، «قشيري» و «خزاعي». اکثريت اين دانشمندان، در طي اين سه قرن، عرب واقعي نبوده‌اند، بلکه از رهگذر اين‌که «تعرّب» مرسوم بوده، عرب شده‌اند. حتي بعضي اسمشان را ـ که «اميد» و «اميدوار» بود ـ به عربي ترجمه کردند و شدند «رجاء». چگونه مي‌توان تصور کرد که حدود دو هزار و پانصد دانشمند در آن فاصله زماني همه از قبايل مهاجر عرب باشند. مهاجرين چرا در سرزمين خودشان دانشمند نمي‌شدند. ۱
طاهريان معاصر فضل بن شاذان، با اين‌که از خاندان اصيل ايراني بوده‌اند و طبق يك روايت به منوچهر و طبق روايت ديگر به رستم، پهلوان اساطيري ايران مي‌رسند، ۲ به قبيله «خزاعه» منسوب‌اند. زماني که طلحة ابن‌عبدالله خزاعي، يکي از چهره‌هاي برجسته قبيله عربي خزاعه، حاکم سيستان بود، طاهريان از موالي آنها شدند و حتي پس از کسب قدرت گسترده در قلمرو جهان اسلام، از کاربرد آن انتساب، خودداري نکردند.
2. «پدرش شاذان از ياران «يوش بن عبدالرحمن» از بزرگان شيعه و از اصحاب امام کاظم( است».
ـ ترکيب «يوش بن عبدالرحمن» را بي‌ترديد نمي‌توان خطاي مؤلف دانست و حروفچين و يا دستگاه‌هاي فني باعث پيدايش آن خبط شده‌اند و در هر صورت بايد تصحيح و به «يونس بن عبدالرحمن» تبديل گردد. مشاراليه و موصوف گزارة «او از بزرگان شيعه و از اصحاب امام کاظم است» کيست ؟ آيا گزاره‌اي دربارة «شاذان بن خليل» است و يا «يونس بن عبدالرحمن» را توصيف مي‌کند. عبارت به نحو فزاينده‌اي صامت، گنگ و داراي ابهام است. اگر مربوط به شاذان باشد، فاقد جامعيت و آميخته با کاستي است. در صورتي که «يونس» استاد «شاذان» از صحابيان امام رضا( و امام جواد( هم هست، چگونه شاگرد او، تنها از صحابيان امام کاظم( به شمار مي‌آيد.
اين جانب گرچه با نويسنده هم‌گام و شاذان را در عداد صحابيان و راويان امام کاظم( هم مي‌داند، ۳ اما انحصار و بسندگي را نمي‌پذيرد.
شيخ طوسي «شاذان» را تنها از صحابيان امام جواد( بر شمرده ۴ و نجاشي نيز در يک عبارت دو پهلو و بنا بر قرائت و رويکرد غالب و دقيق، ۵ علاوه بر اين‌که او را از صحابيان امام جواد( دانسته،
1.تاريخ نيشابور، مقدمه، ص۱۶ .
2.تاريخ حكومت طاهريان، ص۶۱ .
3.الكافي، ج۸، ح۱۳۸ .
4.رجال الطوسي، ش۵۵۵۸ .
5.قاموس الرجال، ج۸، ص۴۰۶؛ معجم رجال الحديث، ج۹، ص۹ .
