به چشم نمي‌خورد؛ چه رسد به اين‌که در آن دو زمينه کتب فراواني تأليف کرده باشد. اکثريت قريب به اتفاق آن عناوين در ساحت «فقه» و «کلام» است. نمي‌توان ترديد کرد که وي در برخي از آثار به جاي مانده خويش در حوزه مسائل کلامي و فقهي، استدلال‌ها و پي‌جويي‌هاي بلندي به آيات قرآني دارد.
7. «عبدالله بن طاهر فضل را به سبب عقايدش از نيشابور تبعيد کرد، اما بعدها او را به نيشابور بازگردانيد و چون فضل در گفتگو از عباس جد عباسيان به نيکي ياد کرد، از تعقيب و آزار او دست کشيد».
نويسنده محترم يا در اساس به گزارش کشي در اين باره مراجعه نداشته و يا دستخوش کج‌يابي و اشتباه در بازگردان متن عربي به فارسي شده است. در گفتار فوق، با خردورزي در صدر و ذيل آن به خوبي ناهماهنگي، واگرايي و تهافت قابل ادراک است. کسي که سال‌ها به خاطر ديدگاه‌هاي سياسي و اعتقادي‌اش تبعيد مي‌شود، بي‌ترديد، يک‌باره و بي‌مقدمه تبعيد نمي‌شود. بي‌شك، مقامات سياسي و امنيتي در جلسات رسمي و سري خويش موضوع بازتاب تبعيد را در جامعه ارزيابي کرده‌اند و پيش از آن عقايد، ديدگاه‌ها و فعاليت‌هاي شخص تبعيدي به وسيله جاسوسان و عالمان درباري تجزيه و تحليل و مرور شده است. از اين رهگذر، گفتاري فاقد معناست که بگوييم پس از سپري شدن ايّام تبعيد، جلسه تفتيش ديدگاه‌هاي سياسي و کلامي فضل بن شاذان تشكيل شد و آن گاه در آن جلسه او با ياد کردن از جد عباسيان به نيکي، دل«عبدالله بن طاهر» را ـ که منصوب از طرف آنان بود ـ به دست آورد و از اين رهگذر، عامل خودداري او از تعقيب و آزارش گرديد. صريح عبارت کشي اين است که تبعيد فضل بن شاذان پس از محاکمه و تفتيش عقايد او انجام پذيرفته است. ۱ وي در آن جلسه طولاني با نقد عملکرد خليفه دوم در عدم دعوت عباس عموي پيامبر( به شوراي تعيين خليفه، در عين اين‌که باعث تخفيف مجازات خود شد و دستگاه حاکمه تنها به تبعيد کردن او بسنده کرد، در عين حال وي به هيچ وجه جد عباسيان را به نيکي ياد نکرد، بلکه از برخي گزارش‌ها به دست مي‌آيد او به عباس بن عبدالمطلب جد عباسيان و دو فرزندش عبدالله و عبيدالله ديد مثبت و ستايشي نداشته است. ۲
8. «از جمله کساني که از فضل روايت کرده‌اند، حامد بن محمد ازدي بوشيخي و برادر فضل محمد بن شاذان و نوه برادرش ابوعبدالله شاذاني است».
ـ دربارة شخص اول لازم به يادآوري است که عنوان «ازدي» اشتباه است و صحيح آن «علجردي» است. به علاوه، واژه «بوشيخي» نيز تحريف شده بوسنجي (بوشنجي ـ پوشنگي) است؛ ۳ وانگهي، «حامد بن محمد علجردي بوسنجي» از شاگردان و روات فضل بن شاذان نيست، بلکه استاد و مروي عنه او ـ که شخصي است ملقب به «فورا» ـ از شاگردان ابن‌شاذان به حساب مي‌آيد که در عين حال به عنوان نماينده و فرستاده او براي گزارش اخبار منطقه به پيش امام عسكري( اعزام شده است. ۴ در صورتي«حامد بن محمد» از شاگردان فضل به شمار مي‌آيد که واژه «عن» را ـ که در حد فاصل بين
1.همان .
2.اختيار معرفة الرجال، ش۱۰۲۴ .
3.همان، ش۱۷۹و۱۰۴ .
4.همان، ش۱۰۲۷ .
