آية الله سيد ابوالقاسم خويي تمامي آن عناوين را ـ كه از بعد وجود كتبي و لفظي متعدند ـ از زاويه وجود خارجي و عيني و مصداقي يكي مي‌داند ۱ و تنها اين محقق ژرف‌انديش در عنوان «محمد بن عليّ بن شاذان» ـ كه در الكافي شريف آمده است ـ دچار ترديد و بي‌قراري شده، در اين‌كه آيا او متحد و هماهنگ با «ابوعبدالله شاذاني» است يا فرد ديگري است و با تعبير «والله اعلم» دانش آن را به خداوند آگاه احاله داده است. ۲ به نظر اين حقير در عنوان «محمد بن علي بن شاذان نيشابوري» واژه «علي» تصحيف شده و تغيير يافته «نعيم» است؛ چون ثقة الاسلام كليني با همان سند در موضع ديگر با واسطه استاد و دايي خود علان كليني از «محمد بن شاذان بن نعيم» به نقل روايت پرداخته است. ۳
فضل بن شاذان، عموي محمد بن شاذان، مشهور به ابوعبدالله شاذاني است که از مشايخ کشّي است که او هم به نوبه خود عموي ابوجعفر محمد بن نعيم بن شاذان است که از اساتيد شيخ صدوق به حساب مي‌آيد. ۴ محمد بن شاذان يا اختصاصاً نام ابوعبدالله شاذاني است و يا حداقل مشترک بين دو نفر است که يکي برادر فضل است و ديگري نام نوه برادر او که هميشه بي‌واسطه از فضل نقل مي‌کند و جزو صحابيان امام عسكري( و وکيلان امام عصر بوده است. ۵
9. «كتاب الايضاح به طور کامل به دست ما رسيده است، و يکي از کهن ترين کتب کلامي شيعه به شمار مي‌آيد. در اصل نام ديگري داشته که بعدها فراموش گرديد، اما چون مردم در آن عقايد روشني در مورد عقايد شيعه ديدند بر آن نام الايضاح گذاردند».
ـ بررسي و تورق همگام با دقت رهنمود بخش اين است كه كتاب الايضاح در چندين موضع دستخوش حذف، اسقاط و افتادگي شده است.
جلال الدين ارموي، مصححّ کتاب، در چندين مورد با نقطه‌چين کردن بر آن تصريح کرده است. از اين رهگذر، آن کتاب بي‌ترديد به طور کامل به ما منتقل نشده است.
با بودن دو رويکرد منطقي و قابل دفاع دربارة نام الايضاح چرا بايد بدون هيچ سندي قايل شد که نام اوليه آن فراموش شده، و نام كنوني انتخاب مردم است.
شيخ طوسي تصريح دارد که ابن‌قتيبه شاگرد انديشمند و دانشور فضل بن شاذان برخي از رسالات و مکتوبات فضل را گرد آورده و بدان نام «الديباج» نهاد. ۶ توافق در تعداد حروف بين دو کلمه «الديباح» و «الايضاح» و همين گونه تشابه در خط و کتابت ميان آن دو کلمه به طور قوي اين احتمال را تقويت مي‌سازد که کلمه «الديباح» در کتاب الفهرست شيخ طوسي همان الايضاح باشد که به خاطر نبود وسايل ثبت و ضبط دقيق در آن زمان، دستخوش تحريف و دگرساني شده است. ۷
1.همان .
2.معجم رجال الحديث، ج۱۵ ص۲۴ .
3.الكافي، ج۱، باب تسميه من راه، ح۷ .
4.العلل، ص۹۳؛ عيون اخبار الرضا، ج۲، ص۹۷ .
5.اختيار معرفة الرجال، ش۱۰۱۷؛ رجال الطوسي، ش۵۸۹۷ .
6.الفهرست (طوسي)، ش۵۶۴ .
7.الايضاح، ص۱۲ .
