(۷)
تحقیق درباره شخصیت ابن عبّاس و روش تفسیرى او
میرباقرى، سید ابراهیم
دكترى فرهنگ عربى و علوم قرآنى
دانشكده الهیات و معارف اسلامى دانشگاه تهران
استادان راهنما: نورى، یحیی؛ حجتى، سید محمدباقر
۳۸۷ ص
این پایاننامه درباره معرّفى شخصیت علمى و روش تفسیرى یكى از اصحاب بزرگوار رسول خداست ؛ شخصیتى كه در بین صحابه از ویژگى خاصّى برخوردار است و مورد قبول فریقین به شمار مىآید. همچنین روایات این شخصیت برجسته، خصوصاً روایات تفسیرى او، جایگاهى ویژه دارد. ابن عبّاس، در بین صحابیان، اوّل كسى است كه داراى علم جامع (شامل سنّت نبوى و طریق لغوى و روش فتوا) است. وى از تركیب لغت و روایت و رأى، تفسیر كاملى را پىریزى نموده كه پایه تفسیر اسلامى و الهامبخش همه مفسّران بعدى گردید. وى در میان اصحاب نبىاكرم سرآمد بود، چنانكه حضرت به وى لقب «ترجمان القرآن» و «حِبر امّت» را عنایت فرمود. از خصوصیات بارز و سرشار او هوش و حافظه خارقالعاده، احاطه بر فنون علمى عصر خود و محبوبیت نزد امیرمؤمنان بود. مزیتهاى تفسیرى وى بر دیگران، كه بیشتر به واسطه نزدیكتر بودنش به پیامبرصلى الله علیه وآله و بیشتر كسب فیض نمودنش بود و به همین علّت، زبانزدِ خاصّ و عام شده بود، گرچه در طول تاریخ روش تفسیرى وى ادامه پیدا كرد و هرچند واژههاى قرآن و حدیث در كتب غریبالقرآن و غریب الحدیث و اكثر كتب تفسیرى آمده؛ لیكن ابداع این طریق توسط ابن عبّاس بود و دیگران، این كار را گستردهتر و بارورتر ساختند. این پایاننامه، از یك مقدّمه، دو باب و پنج فصل تدوین شده است. گردآورنده در مقدّمه به بررسى شخصیت علمى ابن عبّاس پرداخته و ضمن آن، اهمّیت و جایگاه علم تفسیر را در بین جوامع اسلامى بررسى نموده است. نگارنده، در باب اوّل به شرح زندگانى ابن عبّاس و معرّفى او پرداخته است. این معرّفى از چند بخش تشكیل شده است. نویسنده در بخش اوّل، به تفصیل، نام و نسب، ولادت و وفات و مدّت عمر، ویژگىهاى ظاهرى، و صفات او (از قبیل: حافظه، سخنورى، فصاحت، هوش و فراست، سجایا و اخلاق او) را توضیح داده است. نویسنده در بخش دوم، ملازمت ابن عبّاس را با پیامبر اكرم بیان نموده و موقعیت او را در نزد آن حضرت، بازگو كرده است. بخش بعدى به شرح موقعیت ابن عبّاس در زمان خلفا و معرّفى تعدادى از معاصران وى اختصاص دارد. نویسنده در بخش دیگرى، از زندگانى سیاسى ابن عبّاس و تقارن آن با دوران خلافت حضرت علىعلیه السلام سخن گفته است. فصل دوم پایاننامه، مربوط به شخصیت علمى ابن عبّاس و مقام و موقعیت تفسیرى اوست. نویسنده در این بخش، القاب ابن عبّاس و وجه نامگذارى او را به این لقبها شرح داده و نظر صحابیان و تابعیان را نیز درباره شخصیت علمى او عنوان نموده است. نویسنده به این مطلب تصریح دارد كه ابن عبّاس، نهتنها در بین همعصران خود برترى علمى داشت؛ بلكه بعد از او نیز كسى در این باب به حدّ او نرسید. وى در ادامه مىافزاید: آنچه باعث شهرت ابن عبّاس بود، فقط تبحّرش در علم تفسیر نبود، بلكه او در علوم دیگر (از قبیل: علم فقه و آگاهى به اشعار) نیز بر دیگران برترى داشت. وى این نبوغ را نتیجه چند امر مىداند كه از جمله آنهاست: همبستگى ابن عبّاس با نبى اكرم، دعاهاى پیامبرصلى الله علیه وآله درباره او، استعداد فراوان او، كوشش و شوق بىاندازهاش به تحصیل دانش و شاگردى امیرمؤمنان علىعلیه السلام . فصل سوم، درباره طرق روایى ابن عبّاس بحث مىكند. نویسنده در این فصل، بهترین طُرُق روایى ابن عبّاس را به این ترتیب، معرّفى مىنماید: ۱ . طریق على بن ابى طلحه هاشمى، ۲ . طریق قیس عطا بن سائب، ۳ . طریق ابن اسحاق از محمّد بن ابى محمّد، وابسته آل زید بن ثابت، از عكرمه یا از سعید بن جبیر، ۴ . طریق اسماعیل بن عبدالرحمان، ۵ . طریق ضحّاك بن مزاحم هلالى، ۶ . طریق مقاتل بن سلیمان أزْدى، ۷ . طریق عطیة بن سعد جدالى كوفى، ۸ . طریق محمّد بن سائب كلبى، ۹ . طریق ابوخالد عبدالملك بن جریح. بخش دوم این پایاننامه، درباره مقام و موقعیت دینى ابن عبّاس است. این بخش، خود از دو فصل جداگانه تشكیل شده است. فصل اوّل این بخش، درباره عقیده شیعه در مورد ابن عبّاس است. نویسنده به تناسب این بحث، مسئله شیعه و سنّى را مطرح نموده و روشن كرده است كه به چه كسانى شیعه و به چه كسانى سنّى مىگویند. فصل دوم این بخش نیز درباره وثاقت و عدالت ابن عبّاس در نزد فریقین است. باب دوم این بخش، درباره روش تفسیرى ابن عبّاس است و پنج فصل دارد. روش تفسیر لغوى، روش تفسیر به مأثور، روش تفسیر به رأى و آثار منسوب به ابن عبّاس و مسائل دیگر مربوط به او در این پنج فصل بررسى شده است.
